H στενωπός του Πισοδερίου κατοικείται ή πιο σωστά φρουρείται από αρχαιοτάτων χρόνων και πιο τεκμηριωμένα από τα ελληνιστικά ακόμη χρόνια. Το στενό πέρασμα που διέρχεται από το Πισοδέρι και εκτείνεται σε μήκος 70 χιλιομέτρων εν μέσω οροσειρών, καθιστούσε την περιοχή του Πισοδερίου στρατηγική Θέση, κατάλληλη για φυλάκιο(Βίγλα). Το γεγονός ότι υπήρχαν πρωτο-Μακεδόνες πιστοποιείται από μαρτυρία του ιστορικού Μάλχου, όπως και του Λίβιου του ιστορικού του Βυζαντίου, ο οποίος αναφέρει ότι κατά τη Ρωμαιοκρατία οι φύλακες ήταν ιθαγενείς, άρα Μακεδόνες. Άλλο αναμφισβήτητο τεκμήριο είναι n ονομασία του λεκανοπεδίου του Πισοδερίου Κορέστια, παλαιότερα Κούρεστος, ονομασία όμως που αυταπόδεικτα προκύπτει από μετάφραση του αρχαιομακεδονικού Ορέστια. Στην περιοχή αυτή λοιπόν επέζησαν απόγονοι Αρχαιομακεδόνων, οι οποίοι όμως είχαν εκλατινιστεί γλωσσικά με τους αιώνες και είχαν γίνει Αρμόνοι. Ο Μάλχος, ιστορικός του Βυζαντίου, μας πληροφορεί ότι το 475 μ.Χ. Γότθοι αφού έκαψαν την Ηράκλεια (πόλη κοντά στο μοναστήρι Σερβίας) έφυγαν για το Δυρράχιο. Όταν έφθασαν στη διάβαση (στη σημερινή Βίγλα Πισοδερίου) αιφνιδίασαν τους φύλακες και κατέλαβαν το φυλάκιο εξασφαλίζοντας τη διάβαση ολόκληρου του στρατού. Στα 976 μ.Χ. «βλάχοι οδίται» σκότωσαν τον αδελφό του Σαμουήλ, τον Κομητόπουλο Δαυίδ, στη στενωπό του Πισοδερίου. Αυτό σημαίνει ότι και πριν το 976 μ.Χ. υπήρχαν στα στενά του Πισοδερίου βλάχοι οδοφύλακες, τους οποίους μόνον οι Πισοδερίτες μπορούν να διεκδικήσουν για προγόνους, αφού αυτοί είχαν στρατιωτικούς τιμαριούχους της βυζαντινής εποχής. (Χρυσόβουλον). Στην Αγία Τριάδα μέχρι το 1905 σώζονταν κώδικες γραμμένοι σε περγαμηνές με άγνωστο περιεχόμενο. Επίσης αρχοντικές οικογένειες που δεν υπάρχουν πια είχαν δωρίσει επτά δίσκους ασημένιους και χάλκινους με έντυπες εικόνες, γράμματα και διακοσμήσεις. Ήταν δισκοειδείς εικόνες από εκείνες που κρεμούσαν οι αρχαίοι στους ναούς καθώς και στα μέγαρά τους.Από τους επτά, τέσσερις χάθηκαν και σώζονται μέχρι σήμερα τρεις. Ο ένας ασημένιος υπάρχει στο Μουσείο Αθηνών και δύο άλλοι χάλκινοι στο Πισοδέρι. Το Πισοδέρι υπήρχε επί βυζαντινών xρόνων και είχε στρατιωτικές αριστοκρατικές οικογένειες καθώς και επαγγελματίες στρατιώτες, ότι ακριβώς ήταν οι αρματωλοί. Οι Πισοδερίτες λοιπόν είναι Αρμάνοι-Κουτσοβλάχοι, γηγενείς, γνήσιοι. Πρωτομακεδόνες με μακραίωνη ιστορία. Το Πισοδέρι προϋπάρχει των ρωμαϊκών χρόνων. Ήταν οικισμός κλεισουροφυλάκων από τα χρόνια των αρχαίων Μακεδόνων και διατηρήθηκε και στο βυζάντιο και επί τουρκοκρατίας. Το Πισοδέρι είναι ένας οικισμός με μακραίωνη ιστορία. Το όνομα του χωριού έχει συνδεθεί με όλα τα σημαντικά γεγονότα που έχει γνωρίσει ο τόπος μας στην πάροδο των χρόνων. Η σπουδαιότητα του οφείλεται καταρχήν στην κλεισουροδιάβαση που κατείχε , γεγονός που καθιστούσε το χωριό στρατηγικής σημασίας για την κάθε εποχή όπως επίσης και στο ότι οι κάτοικοι του ανέπτυξαν πολιτισμό, τον οποίο και διατήρησαν. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισμού έπαιξε και το γεγονός ότι κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας δεν γνώρισε ο εν λόγω οικισμός άμεσα την τουρκική απειλή λόγω του οργανωμένου αρματωληκείου που διέθετε. Μοναδικού κάλλους στο Πισοδέρι η ιστορική Μονή της Αγίας Τριάδας (1050 μ.Χ.), ο Ιερός Ναός της Αγίας Παρασκευής (1848 μ.Χ.) καθώς και το μοναδικής έμπνευσης ψηφιδωτό μνημείο για τον Παύλο Μελά στον αύλειο χώρο του ναού (2019). Το μνημείο απεικονίζει την παράδοση της κεφαλής του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά στον ιερέα του χωριού και μετέπειτα Εθνομάρτυρα π.Σταύρο Τσάμη, με σκοπό την ταφή στο παρεκκλήσι του Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Πισοδερίου. Κυρίαρχο σημείο αναφοράς του Πισοδερίου είναι η Μοδέστειος Σχολή, κτίσμα του 1903! Ανεγέρθη από τον Αρχιμανδρίτη Μόδεστο (Μίνου) τον Πισοδερίτη, ο οποίος πέρασε ολάκερη την ζωή του στον Πανάγιο Τάφο στα Ιεροσόλυμα. Υπήρξε φάρος του Ελληνισμού, ανώτερο εθνικό και μορφωτικό ίδρυμα που γαλούχησε γενεές ολόκληρες Πισοδεριτών. Η ερήμωση και η εγκατάλειψη της Μοδεστίου Σχολής ήταν γεγονός που είχε ανησυχήσει και λυπήσει ιδιαίτερα όλους τους πισοδερίτες. Ο δασικός συνεταιρισμός Πισοδερίου, μπροστά στον κίνδυνο κατάρρευσης του ιστορικού αυτού μνημείου, πήρε την πρωτοβουλία και ανέλαβε δράση για την διατήρηση αυτού του “Μικρού Παρθενώνα” όπως είθισται να το αποκαλούν οι Πισοδερίτες. Ήταν φανερό πως ο δήμος Πρεσπών, όπου ανήκει το κτίριο, δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να αναλάβει τις εργασίες που απαιτούνταν να γίνουν άμεσα, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος κατάρρευσης του κτιρίου. Δεδομένης αυτής της καταστάσεως, ο συνεταιρισμός υπέβαλε αίτημα προς τον δήμο Πρεσπών, για τη δωρεά του κτιρίου αυτού στον συνεταιρισμό, ο οποίος θα αναλάμβανε το κόστος των απαραίτητων εργασιών. Το δημοτικό συμβούλιο του δήμου προέβη ομόφωνα στη δωρεά αυτή με την απόφαση Νο 111/2018. Εν συνεχεία ο συνεταιρισμός λειτούργησε ταχύτατα, και μέσα στην περίοδο 2019-2020 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες σκεπής και εξωτερικής μορφής του κτιρίου όπως ήταν στην αρχική του μορφή το 1905.
Vassilis Kostoulas
