Συνοπτική ανάλυση των Εδαφικών Σχεδίων Δίκαιης Μετάβασης
Τα σχέδια των ΕΣΔΙΜ πρέπει να διορθωθούν δεδομένου ότι δεν συμβαδίζουν με το κείμενο και το πνεύμα του κανονισμού για το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης (ΤΔΜ). Συνοπτικά, τα βασικότερα προβληματικά σημεία είναι τα ακόλουθα:
Κατάρτιση
Προβλέπονται τρία ΕΣΔΙΜ: Α) Για την Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας Β) Για την Μεγαλόπολη και Γ) για την Κρήτη και τα νησιά Βορείου και Νοτίου Αιγαίου. Ενώ ο κανονισμός αναφέρει ότι τα ΕΣΔΙΜ υλοποιούνται σε επίπεδο nuts3 δηλαδή σε επίπεδο Π.Ε. ή μέρος αυτών εμείς τα υλοποιούμε κυρίως σε επίπεδο nuts 2, δηλαδή σε επίπεδο Περιφέρειας. Το ΕΣΔΙΜ για την Κρήτη και τα νησιά Αιγαίου δεν το έχουμε δει ούτε ως προσχέδιο.
Έλλειψη συμμετοχής
Τα ΕΣΔΙΜ δεν έχουν καταρτιστεί από την Κυβέρνηση μαζί με τις αρμόδιες τοπικές και περιφερειακές αρχές των οικείων εδαφών. Η συντονιστική επιτροπή του ΣΔΑΜ κατάρτισε τα σχέδια των ΕΣΔΙΜ, τα οποία και στάλθηκαν στους φορείς της εταιρικής σχέσης με την μορφή ερωτηματολογίου. Προφανώς το ερωτηματολόγιο αυτό δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ευρεία διαβούλευση με το σύνολο της κοινωνίας. Στο προοίμιο του τελικού κειμένου του κανονισμού του ΤΔΜ έχει δοθεί ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στον κοινωνικό διάλογο με τους τοπικούς φορείς και την κοινωνία των πολιτών.
Βλέποντας την λίστα με τους φορείς της εταιρικής σχέσης διαπιστώνεται ότι υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις στους φορείς της εταιρικής σχέσης, που προβλέπονται από τον κανονισμό του ΤΔΜ. Δεν υπάρχουν φορείς που είναι υπεύθυνοι για την προώθησή της κοινωνικής ένταξης, των θεμελιωδών δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία, της ισότητας των φύλων και της καταπολέμησης των διακρίσεων, ούτε εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών αλλά ούτε καν οι περιβαλλοντικοί εταίροι.
ΕΣΕΚ
Το Σεπτέμβριο του 2020 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε τροποποιημένη πρόταση βάσει της οποίας, τέθηκε ο στόχος μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030 σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990, από το 40% που ήταν ο υφιστάμενος στόχος. Το ΕΣΕΚ του 2019 της Κυβέρνησης χρήζει και αυτό αναθεώρησης, δεδομένου ότι πρέπει να προσαρμοστεί στους νέους στόχους της ΕΕ. Τα ΕΣΔΙΜ, αν και τυπικά ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του κανονισμού, θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους τους νέους στόχους για το 2030. Το ζητούμενο είναι να μη γίνουν στο μεταξύ επενδύσεις που είναι ασύμβατες με το 55%.
Φυσικό αέριο – τηλεθέρμανση
Στα ΕΣΔΙΜ αποτυπώνεται η πρόταση του ΣΔΑΜ, για περαιτέρω ένταξη του φυσικού αερίου στο εγχώριο ενεργειακό ισοζύγιο μέσω της κατασκευής πρόσθετων δικτύων μεταφοράς και διανομής φυσικού αερίου, για τις ανάγκες θέρμανσης νοικοκυριών που εξυπηρετούνται από τα δίκτυα τηλεθέρμανσης. Το γεγονός αυτό είναι αντίθετο με τον κανονισμό του ΤΔΜ όπως και του Ταμείου Ανάκαμψής και Ανθεκτικότητας.
Στο τελικό κείμενο του Κανονισμού του ΤΔΜ έχει προστεθεί ότι είναι επιλέξιμες προς χρηματοδότηση από το ΤΔΜ επενδύσεις για αποκατάσταση και αναβάθμιση δικτύων τηλεθέρμανσης υπό την προϋπόθεση ότι παρέχονται αποκλειστικά από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Επίσης στο τελικό κείμενο του Κανονισμού, εξαιρούνται από την χρηματοδότηση του ΤΔΜ επενδύσεις που σχετίζονται με την παραγωγή, την επεξεργασία, τη διανομή, την αποθήκευση ή την καύση ορυκτών καυσίμων.
Επομένως πρέπει να ληφθεί μέριμνα για τη λειτουργία των τηλεθερμάνσεων μεταβατικά με φυσικό αέριο και συγχρόνως να σχεδιαστούν έργα ΑΠΕ που θα στηρίξουν μελλοντικά τις τηλεθερμάνσεις.
Αποκαταστάσεις εδαφών
Στο ΕΣΔΙΜ της Μεγαλόπολης αναφέρεται ότι το σύνολο των λιγνιτικών γαιών ιδιοκτησίας της ΔΕΗ Α.Ε. εκτείνεται σε 54,5χιλ. στρέμματα. Ενώ στο ΕΣΔΙΜ της ΠΔΜ δεν αναφέρεται η συνολική έκταση της αποκατάστασης των εδαφών (η οποία είναι πάνω από 200.000 στρέμματα). Αυτό είναι προβληματικό γιατί στο σχέδιο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας γίνεται αναφορά για χρηματοδότηση μόνο 60.000 στρεμμάτων στη ΠΔΜ και καμία πρόβλεψη για την αποκατάσταση εδαφών της Μεγαλόπολης.
Επίσης δεν υπάρχει καμία πληροφορία για το χρονοδιάγραμμα των αποκαταστάσεων. Πότε θα έρθει η προγραμματική σύμβαση μεταξύ ΥΠΕΝ και ΔΕΗ για κύρωση στη Βουλή. Πότε για συνταχθούν τα ΕΠΣ, πότε θα συνταχθεί μελέτη αποκατάστασης των εδαφών, πότε θα γίνει ο διαγωνισμός για τον ανάδοχο που θα αναλάβει την αποκατάσταση των εδαφών. Παρόλα αυτά αποτιμήθηκε χωρίς καμία μελέτη, χωρίς καμία τεκμηρίωση το κόστος αποκατάστασης στα 242 εκ. ευρώ.
Απαιτείται αποσαφήνιση για το ύψος της χρηματοδότησης και την έκταση που θα χρηματοδοτηθεί. Θεωρούμε ότι θα πρέπει να αυξηθούν τα ποσά του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και να συμπεριλάβουν το σύνολο των εκτάσεων που θα αποκατασταθούν. Οι πόροι του ΤΔΜ είναι εξαιρετικά χαμηλοί ώστε να καλυφθεί η αποκατάσταση και από αυτούς τους πόρους.
Επιπτώσεις απολιγνιτοποίησης στις θέσεις εργασίας
Σύμφωνα με την έκθεση εαρινού εξαμήνου της ΕΕ η απώλεια θέσεων εργασίας από την απολιγνιτοποίηση ανέρχονται σε 25.000-27.000 για την ΠΔΜ και 1600 για την Μεγαλόπολη.
Στο ΕΣΔΙΜ της ΠΔΜ αναφέρεται ότι το σύνολο των άμεσων και έμμεσων θέσεων εργασίας που αναμένεται να απωλεσθούν μέχρι το 2029, λόγω της παύσης της λιγνιτικής δραστηριότητας στις περιφερειακές ενότητες Κοζάνης και Φλώρινας ανέρχεται σε 10.440 συνολικά
Στη ΠΔΜ, από το σύνολο των προτεινόμενων δράσεων, η υλοποίηση των επενδύσεων σε ΜμΕ εκτιμάται πως θα δημιουργήσει 3.770 και 4.020 άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας, αντίστοιχα, συνολικά 7790. Εντοπίζεται κενό σε 2.650 συνολικά (1.900 άμεσες και 750 έμμεσες).
Στο ΕΣΔΙΜ της Μεγαλόπολης αναφέρεται ότι οι άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας που αναμένεται να απωλεσθούν στην ευρύτερη περιοχή της Μεγαλόπολης, μέχρι το 2024, λόγω της παύσης της λιγνιτικής δραστηριότητας ανέρχονται σε 3.010 συνολικά.
Στη Μεγαλόπολη το σύνολο των προτεινόμενων δράσεων, η υλοποίηση των επενδύσεων σε ΜμΕ εκτιμάται πως δύναται να δημιουργήσει 160 και 1.400 άμεσες και έμμεσες θέσεις εργασίας αντίστοιχα, συνολικά 1560. Εντοπίζεται κενό 1.450 συνολικά. (1.100 άμεσες και 350 έμμεσες).
Η προβλεπόμενη απώλεια θέσεων εργασίας είναι υποτιμημένη σε σχέση με την εκτίμηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην περίπτωση της ΠΔΜ. Οι προβλεπόμενες θέσεις εργασίας στο ΣΔΑΜ αναφέρεται ότι θα δημιουργηθούν από μεγάλες επενδύσεις ενώ στα ΕΣΔΙΜ από τις ΜμΕ. Δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ύψος των ενισχύσεων στις ΜμΕ ώστε να δημιουργηθούν οι θέσεις εργασίας που αναφέρονται στο ΕΣΔΙΜ και επομένως δεν τεκμηριώνεται πως θα προκύψουν οι θέσεις εργασίας που αναφέρονται. Και βεβαίως δεν υπάρχει καμία μέριμνα για αυτούς που χάνουν τώρα τη δουλειά τους. Προφανώς η εν συναίσθηση της κυβέρνησης και σε αυτό το θέμα είναι ανύπαρκτη.
Εμβληματικές επενδύσεις στα ΕΣΔΙΜ
Στο ΕΣΔΙΜ της Μεγαλόπολης προκρίνεται η υλοποίηση επένδυσης για τη δημιουργία πρότυπης βιομηχανίας παραγωγής φαρμάκων. Να τονίσουμε ότι ενώ η Μεγαλόπολη είναι ο άμεσα επηρεαζόμενος Δήμος της απολιγνιτοποίησης, η προτεινόμενη μεγάλη επένδυση της βιομηχανίας παραγωγής φαρμάκων δεν προβλέπεται να γίνει στην Μεγαλόπολη.
Οι άλλες εμβληματικές επενδύσεις του ΣΔΑΜ δεν αναφέρονται στο ΕΣΔΙΜ. Για την ΠΔΜ καμία από τις 11 εμβληματικές επενδύσεις του ΣΔΑΜ δεν αναφέρεται στο ΕΣΔΙΜ.
Στο παράτημα του ΕΣΔΙΜ υπάρχουν κατηγορίες επενδύσεων και επιχειρήσεων όχι όμως με τον τρόπο που αναφέρονται στο ΣΔΑΜ. Για παράδειγμα δεν βρίσκουμε στο ΕΣΔΙΜ τη μονάδα πράσινου υδρογόνου της Solaris, ούτε τις εγκαταστάσεις αποθήκευσης ενέργειας της Eunice. Βρίσκουμε όμως μια γενικότερη αναφορά σε «Ανάπτυξη καινοτόμων μονάδων παραγωγής και αποθήκευσης ενέργειας».
Έτσι υποθέτουμε ότι παρακάμπτεται η αναγκαιότητα αιτιολόγησης των μεγάλων επενδύσεων με μελέτη αποκλίσεων στην οποία θα πρέπει να καταδεικνύεται ότι, αν δεν γίνει η επένδυση, ο αριθμός των θέσεων εργασίας που αναμένεται να απολεσθούν θα υπερβεί τον αριθμό των θέσεων εργασίας που αναμένεται να δημιουργηθούν.
Η παράλειψη αυτή των ΕΣΔΙΜ έρχεται σε σύγκρουση με μια βασική προϋπόθεση του Κανονισμού. Το πνεύμα του Κανονισμού είναι να γίνουμε συγκεκριμένοι, πράγμα που δεν το βλέπουμε στα ΕΣΔΙΜ.
Μηχανισμός διακυβέρνησης
Ο μηχανισμός διακυβέρνησης είναι έντονα συγκεντρωτικός. Δεν υπάρχει η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση και η προσέγγιση από τα κάτω προς τα πάνω. Απουσιάζουν οι τοπικοί φορείς και η κοινωνία των πολιτών. Ενώ ο κανονισμός του ΤΔΜ αναφέρει ότι οι οικείοι εταίροι συμμετέχουν στην κατάρτιση και την υλοποίηση. Το ΕΣΔΙΜ τους αναφέρει μόνο στην κατάρτιση.
Οι συνέργειες και η συμπληρωματικότητα του ΤΔΜ
Προβλέπονται συνέργειες και συμπληρωματικότητα του ΤΔΜ με τα άλλα προγράμματα και ταμεία της ΕΕ, με τους άλλους δυο πυλώνες του μηχανισμού δίκαιης μετάβασης και με άλλα περιφερειακά ή εθνικά σχέδια ανάπτυξης, το οποίο είναι υποχρέωση του κανονισμού. Οι αναφορές αυτές όμως δεν συμβαδίζουν με το πνεύμα του κανονισμού. Είναι εμφανές ότι έχουν ενσωματωθεί για λόγους τυπικής πληρότητας και όχι ουσιαστικής. Προβλέπονται οι τομείς χρηματοδότησης και οι περιοχές χρηματοδότησης χωρίς όμως αναφορά στα ποσά χρηματοδότησης και επομένως δεν μπορεί να αξιολογηθεί ο σχεδιασμός των ΕΣΔΙΜ. Επίσης δεν προβλέπονται συγκεκριμένα έργα που θα χρηματοδοτηθούν. Υπάρχουν γενικές αναφορές.
Δεν διευκρινίζεται ο βαθμός και ο τύπος της συμπληρωματικότητας αλλά και πώς αυτός διαφοροποιείται ανάλογα με τις προτεραιότητες του άλλων σχεδίων ανάπτυξης/προγραμμάτων. Δεν αποσαφηνίζεται πώς θα ενισχυθούν και ποιες δράσεις και με ποια ποσά θα χρηματοδοτηθούν από άλλα σχέδια. Επίσης προβληματική η συσχέτιση με το ταμείο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας δεδομένου ότι δεν αποσαφηνίζεται ποιες δράσεις/επενδύσεις θα χρηματοδοτούν από το ΤΑΑ και με ποια ποσά.
Επίσης δεν υπάρχει καμία συσχέτιση με πολεοδομικά και χωροταξικά σχέδια και πως αυτά συνδέονται με τα ΕΣΔΙΜ. Δηλαδή το ΠΧΠ, ΓΠΣ, ΤΠΣ, ΕΠΣ κλπ.
Περιμένουμε να υπάρχει σαφής αναφορά στο ΕΣΔΙΜ για τα ποσά ανά ταμείο, πυλώνα που θα χρηματοδοτηθούν, σε ποια έργα και σε ποιες περιοχές.
Χρηματοδότηση ΕΣΔΙΜ
Η αποτυχία της κυβέρνησης στο θέμα της χρηματοδότησης είναι εμφανής και από το παράρτημα του κανονισμού του ΤΔΜ σχετικά με την Κατανομή πόρων Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης (Πρώτος πυλώνας) στην ΕΕ-27. Η Ελλάδα παρόλο που είναι η πρώτη χώρα που θα προβεί σε απολιγνιτοποίηση είναι 9η στην κατανομή των πόρων. Η διαπίστωση αυτή γίνεται περισσότερο σαφής αν λάβει κανείς υπόψη ότι χώρες όπως η Βουλγαρία και η Ρουμανία, οι οποίες δεν συζητούν καν ακόμα για πλήρη απολιγνιτοποίηση, θα λάβουν μόνο από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης (χωρίς δηλαδή τη μόχλευση από το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ+) σχεδόν €1,2 δις και €2 δις, αντίστοιχα, ενώ η Ελλάδα 755 εκ.
Δεν υπάρχει καμία αναφορά σχετικά με το ύψος των διαθέσιμων πόρων για τη χρηματοδότηση της μετάβασης. Και πώς αυτοί οι πόροι θα πετύχουν στους στόχους που αναφέρονται. Καμία τεκμηρίωση. Δεν αναφέρεται πως θα επιτευχθούν οι στόχοι που έχουν προβλεφθεί. Είναι γενικές αναφορές και στόχοι σαν ευχολόγιο.
Απουσιάζει πλήρως η αντιστοίχιση μεταξύ διαθέσιμων πόρων και συγκεκριμένων επενδύσεων. Επίσης Δεν υπάρχει καμία αναφορά και συγκεκριμένη εκτίμηση ότι οι διαθέσιμοι πόροι του ΠΔΑΜ (€1,6 δισ) επαρκούν για την επιτυχή έκβαση της μετάβασης. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η μεταφορά πόρων του ΕΤΠΑ και του ΕΚΤ+ στο ΠΔΑΜ θα γίνει μόνο μια φορά, ότι το ποσό που λάβαμε από το ΤΔΜ (€755 εκ) είναι πολύ μικρό και ότι στις λιγνιτικές περιοχές έχουν προστεθεί και η Κρήτη και τα νησιά θεωρούμε ότι θα πρέπει να επανεξεταστεί η συνεισφορά του ΕΤΠΑ, ΕΚΤ και στο πλαίσιο του ΠΔΑΜ . Αντίστοιχη τεκμηρίωση και αύξηση των πόρων χρειάζεται να γίνει και στο ταμείο ανάκαμψης στο μέρος που αφορά τη δίκαιη μετάβαση.
Επίσης η αναφορά στα ΕΣΔΙΜ για εθνικούς πόρους αφορά αποκλειστικά στο Λιγνιτικό Τέλος και τα Έσοδα Πλειστηριασμών Δικαιωμάτων Εκπομπών. Το ποσό αυτό είναι εξαιρετικά χαμηλό και μειώθηκε με απόφαση της ΝΔ από 6 σε 1%. Καμία αναφορά σε ΠΔΕ και σε εθνικούς πόρους που θα στηρίξουν την απολιγνιτοποίηση.
Τι άλλο δεν περιλαμβάνουν τα ΕΣΔΙΜ…
Καμία αναφορά στις ενεργειακές κοινότητες. Υπάρχει μια απλή και αόριστη αναφορά για την αποθήκευση ενέργειας. Για να συμβαδίζει η Ελλάδα με τον κλιματικό στόχο της μείωσης εκπομπών κατά 55% το 2030, οι απαιτούμενες διεισδύσεις ΑΠΕ θα απαιτήσουν και σημαντική αύξηση της αποθηκευτικής ισχύος.
Είναι θετική η προσθήκη στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για τη Δημιουργία συστημάτων αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας με 450 εκ. γιατί ΑΠΕ χωρίς αποθήκευση ενέργειας δεν νοείται. Δεν έχουμε καμία πληροφορία για του που θα γίνουν αυτές οι επενδύσεις, σε ποιες περιφέρειες. Και δεν βλέπουμε κάποια πρόταση όπως τη μετατροπή υφιστάμενων ΑΗΣ που θα κλείσουν σε μονάδες αποθήκευσης ενέργειας.
Για τα κίνητρα τα ΕΣΔΙΜ δεν παρέχουν καμία ουσιαστική περαιτέρω πληροφορία και βεβαίως δεν προβλέπεται κανένα σχετικό χρονοδιάγραμμα.
Δεν υπάρχει καμία κατανομή των πόρων μεταξύ των τριών ΕΣΔΙΜ και με ποια κριτήρια θα γίνει η κατανομή των πόρων. Περιμέναμε τα ΕΣΔΙΜ να εξειδικεύσουν το γενικό κείμενο του ΣΔΑΜ και τελικά διαπιστώνουμε ότι το σχέδιο των ΕΣΔΙΜ είναι ακόμα πιο γενικά, αόριστα και ασαφή ακόμα και από το ΣΔΑΜ. Καμία εξειδίκευση, καμία τεκμηρίωση.
Προβληματική επίσης είναι η έλλειψη συσχέτισης μεταξύ των προτεραιοτήτων και προτεινόμενων δράσεων των ΕΣΔΙΜ με την εξέλιξη των αποκαταστάσεων των ορυχείων.
Μετά τα προαναφερόμενα υπάρχει έντονη ανησυχία για το μέλλον των λιγνιτικών περιοχών και την έκβαση της εμπροσθοβαρούς απολιγνιτοποίησης η οποία γίνεται χωρίς στρατηγικό σχεδιασμό και κυρίως χωρίς τη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών και των οικείων εταίρων.
