Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η διατροφική και διαλεκτική σχέση μεταξύ του ανθρώπινου είδους και του περιβάλλοντος είναι τόσο παλιά, όσο είναι και το εν λόγω είδος. Οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν τη φύση και τον άνθρωπο ως ένα αδιαίρετο όλον. Όπως μάς είναι γνωστό, στις πηγές, στις κρήνες ή στα ρυάκια οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τοποθετήσει τις μυθολογικές νύμφες και νεράιδες. Είχαν διαπλάσσει αρχέγονους μύθους για ιερά δέντρα και ζώα, που καθόριζαν τις ζωές των ανθρώπων, ενώ αρχαίοι ναοί χτίζονταν στα φυσικά εξάρματα. Το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους.
Η παραπάνω σχέση άρχισε να διαταράσσεται κλιμακωτά. Προ αμνημονεύτων χρόνων οι άνθρωποι δρούσαν πάνω στη φύση με τα διάφορα έργα των εκχερσώσεων, των διευθετήσεων των παραλιών, των εξημερώσεων ορισμένων ζωικών ειδών και των εξοντώσεων πολλών άλλων. Από το άλλο μέρος, προ αμνημονεύτων χρόνων, η φύση επενεργούσε πάνω στον άνθρωπο με τη διαμεσολάβηση του κλίματος, του υδρογραφικού συστήματος, του εδάφους. Όμως, οι αλληλοεπιδράσεις μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης ήταν αδιάσπαστα ζευγαρωμένες, δηλαδή παρέμειναν για μεγάλο χρονικό διάστημα πολύ αργές, πολύ μέτριες, καθώς επίσης και πολύ τοπικές. Οι μεγάλες εκχερσώσεις της μεσαιωνικής Γαλλίας, τα βιομηχανικά απόβλητα της Δυτικής Ευρώπης τον 19ου αιώνα δεν πρόσβαλαν καθόλου τις προϋποθέσεις ζωής της εποχής εκείνης στην Κίνα ή στο Μεξικό. Ως τα μέσα του 20ού αιώνα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες ήταν διασκορπισμένες σε πολύ μεγάλο βαθμό μέσα στο χώρο και πολύ διαφορετικές και ως εκ τούτου δεν ήταν σε θέση να προσβάλλουν σε πλανητικό επίπεδο τις μεγάλες ισορροπίες της οικόσφαιρας και των βασικών κύκλων της φύσης
Σήμερα φθάσαμε σε ένα επίπεδο ανατροπών της φύσης χωρίς δυνατότητες επιστροφής στην προγενέστερη κατάσταση. Οι κρίσεις γίνονται όλο και πιο πολυάριθμες – απορύθμιση του κλίματος, η κατάρρευση της βιοποικιλότητας, η κακή υγεία των ωκεανών, η γενική εξάντληση των πρώτων υλών – όλα αυτά μας υποδεικνύουν ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε έτσι. «Ο τρόπος αυτός της σχέσης μας με τη φύση και με τους ζωντανούς οργανισμούς, που είναι θεμελιωμένος στην επικυριαρχία και την εκμετάλλευση, ήδη έχει οδηγήσει στην καταστροφή του 75% των οικοσυστημάτων της γης και στο 40% του θαλάσσιου περιβάλλοντος»1. Ο ρυθμός της πλήρους εξαφάνισης των ειδών είναι δέκα έως εκατό φορές πιο γρήγορος από ότι ο μέσος ρυθμός των δέκα τελευταίων εκατομμυρίων ετών. Και το χειρότερο είναι ότι επιταχύνεται ακόμη περισσότερο. Από τα οκτώ εκατομμύρια ζωικών ειδών που κατοικούν στον πλανήτη μας, το ένα εκατομμύριο απειλείται ήδη με εξαφάνιση. Η κατάσταση στις ημέρες μας καθίσταται ανεξέλεγκτη.
Σήμερα οι μεγάλες ισορροπίες και οι βασικοί κύκλοι της βιόσφαιρας κινδυνεύουν να ανατραπούν ή έχουν ανατραπεί εξαιτίας των ρηγμάτων μεγάλης κλίμακας και του ρυθμού, που παρεμβαίνουν τα μέσα στις σχέσεις άνθρωπος-φύση. Φαινόμενο θερμοκηπίου, υπερθέρμανση του πλανήτη, τρύπα του όζοντος, μείωση της βιοποικιλότητας, εκτενής υποβάθμιση του εδάφους και του υδροφόρου ορίζοντα, κρίση των δασών (από το φαινόμενο της όξινης βροχής στις εύκρατες ζώνες και από τη μαζική αποψίλωση των δασών στις τροπικές ζώνες), γενικευμένη απόρριψη των βιομηχανικών και οικιακών απορριμμάτων, που δεν είναι σε θέση η βιόσφαιρα να αποσυνθέσει, όλες αυτές οι οικολογικές καταστροφές προσβάλλουν ολόκληρες ηπείρους, ολόκληρα υδροφόρα συστήματα, διαφορετικά ολόκληρη τη βιόσφαιρα. Οι ίδιες οι καταστροφές έχουν περάσει ήδη ένα ποιοτικό όριο.
Τα αποκαλούμενα τρομερά στοιχεία ανατροπής (Tipping elements) έχουν καταστεί πάρα πολύ ευαίσθητα. Μια δωδεκάδα αυτών των στοιχείων ανατροπής, όπως τα μεγάλα κομμάτια των παγόβουνων στην Ανταρκτική και στη Γροιλανδία, το τροπικό δάσος του Αμαζονίου, η παγκόσμια κυκλοφορία των θερμοχολιτικών ρευμάτων των ωκεανών – εξαρτημένα από τη θερμοκρασία και την περιεκτικότητα των ωκεανών σε αλάτι -, οι μουσώνες της Νοτιοανατολικής Ασίας, το φαινόμενο El-Nino, όλα αυτά με την υπερθέρμανση του πλανήτη μεταβάλλονται και κινούνται προς μια κατώτερη τιμή, που θα μπορούσαν να ανατρέψουν το επιμέρους σύστημα, αλλά και το συνολικό σύστημα ισορροπιών στον πλανήτη.
Η ανακοπή της υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις αυτού του αιώνα. Η υπερθέρμανση χτυπά κατά μέτωπο. «Η Γερμανία απειλείται από έλλειψη νερού. Πηγές και ρυάκια στερεύουν, ενώ τα νοικοκυριά μπορούν να έρθουν αντιμέτωπα με ελλείψεις νερού»2. Προβλέπονται ριζικές ανατροπές στη βιομηχανία, στην κινητικότητα, στους τρόπους διατροφής του ανθρώπου με στόχο τον περιορισμό της υπερθέρμανσης.
Θα πρέπει να γίνει μια πραγματική επανάσταση στον τρόπο σκέψης του καθενός μας, αν θέλουμε να προστατεύσουμε και τις επόμενες γενεές. Είναι ανάγκη να πραγματοποιηθεί μια ολοκληρωμένη ανάπλαση – αναθεώρηση της δικής μας σχέσης με τη φύση και με τους ζωντανούς οργανισμούς. Αυτό δε συνιστά μια υπόθεση πολυτέλειας, αλλά μια αναγκαιότητα για την επιβίωσή μας, επειδή η υγεία της ανθρωπότητας άμεσα εξαρτάται από αυτήν του δικού μας περιβάλλοντος, όπως και από αυτήν των ειδών, με τα οποία συγκατοικούμε πάνω στον ένα και μοναδικό πλανήτη με ζωή.
Αυτό σημαίνει εγγύτερα ότι τα τέσσερα συστατικά δομικά στοιχεία του ήθους της ενηλικίωσης των νεότερων χρόνων, δηλαδή την αυτονομία, την ελευθερία, την ηθικότητα, τη χειραφέτηση, ταυτόχρονα θα πρέπει να τα δομήσει κανείς επίσης με το διδακτικό πεδίο όλων των οικολογικά παιδαγωγικών δράσεων (Περιβαλλοντική Εκπαίδευση) και των δικών τους κανονιστικών σκοπών. Στην προκειμένη περίπτωση, ωστόσο, από την άποψη μιας αγωγής για υπεύθυνη διαμόρφωση των σχέσεων αλληλεξάρτησης του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος κάτω από τις προϋποθέσεις του τεχνικο-βιομηχανικού πολιτισμού και των απειλών που δέχεται το περιβάλλον.
Θα πρέπει να θυμηθούμε τη ρήση «αυτό είναι τρομερά επονείδιστο το να συλλογίζεται κανείς το γεγονός ότι η φύση μας μιλάει, αλλά το ανθρώπινο είδος δεν είναι σε θέση να ακούσει». Τη διαπίστωση αυτήν την έχει κάνει ήδη ο Victor Hugo στην εποχή του και σήμερα αποκτά ένα ιδιαίτερο και πρωτότυπο νόημα. Τη στιγμή που ο Covid-19 έχει παγώσει την ανθρωπότητα, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι είμαστε ευρέως υπεύθυνοι για όλα αυτά, που μας απειλούν και θα μας απειλούν στο μέλλον. Είναι επιτακτική ανάγκη να σταματήσουμε να καταστρέφουμε τις προϋποθέσεις της συγκατοίκησης με τα άλλα είδη του δικού μας μοναδικού κοινού οίκου. Μετά από 15, 30 ή 45 χρόνια, όσοι θα υπάρχουμε ακόμη, θα είμαστε μάρτυρες ενός κόσμου ανατροπών, τον οποίο κατά κάποιο τρόπο το βιώνουμε ήδη από σήμερα.
Παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος σήμερα και το περιβάλλον αναμφίβολα δε γιορτάζει. Ούτε και η ανθρωπότητα θα πρέπει να γιορτάζει την ημέρα αυτή. Αντίθετα, θα πρέπει να θρηνούμε όλοι μας για την κατάσταση στην οποία έχουμε φέρει τον πλανήτη μας. Η ημέρα αυτή είναι περισσότερο ημέρα περισυλλογής, στοχασμού, ευθύνης και όχι ευχών. Έχει βαρεθεί πια να ακούει κανείς ευχές, που ξεχνιούνται την επομένη.
1. Nicolas Hulot, Jane Goodall, Audrey Azoulay : l’appel à « une révolution complète de notre rapport à la nature et au vivant », Le Monde, 23/3/2021
2. Süddeutsche Zeitung: Die grosse Trockenheit, 3/6/2021
Δρ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Π. ΣΥΜΕΩΝ
