Το Χειμερινό Ηλιοστάσιο και οι Φωτιές της Φλώρινας
Πριν τα Χριστούγεννα οι νύχτες είναι πολύ μεγάλες και η παγωνιά ανυπόφορη. Ο υδράργυρος πάντα πέφτει πολλούς βαθμούς κάτω από το μηδέν, που κάνει τους ανθρώπους της Φλώρινας να αναζητούν την ζέστη για να σιάξουν το κυρτωμένο σώμα τους, να πάρουν θερμοκρασία τα παγωμένα μάγουλά τους και τα αυτιά τους, να ξεσφιχτούν και να χαλαρώσουν.
Είναι οι μέρες του Χειμερινού Ηλιοστάσιου, που συνήθως είναι η 21η Δεκεμβρίου ή 22α Δεκεμβρίου και σπανίως στις 20 ή στις 23 Δεκεμβρίου. Η ημερομηνία του Χειμερινού Ηλιοστασίου εξαρτάται από την χρονιά. Ο ήλιος είναι μακριά από την Φλώρινα. Παγωνιά. Είναι οι μεγαλύτερες νύχτες του χρόνου. Η μέρα πολύ μικρή και στάσιμη από την 21η Δεκεμβρίου μέχρι την 23η. Τρεις ημέρες μικρές και τρεις νύχτες ατελείωτες. Την 25η Δεκεμβρίου, την ημέρα των Χριστουγέννων, η ημέρα αρχίζει να γίνεται μεγαλύτερη και η νύχτα πιο φωτεινή.
Οι αρχαίοι λαοί γιόρταζαν το Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Οι γιορτές αυτές κορυφώνονταν την 25η Δεκεμβρίου, που ήταν η γιορτή του Ήλιου και του φωτός. Γιόρταζαν οι αρχαίοι λαοί και έκαμναν δεήσεις στον θεό Ήλιο, για να υπάρχει πάντα και να τους φωτίζει και να τους ζεσταίνει. Ο Ήλιος ήταν και είναι πηγή ζωής.
Οι αρχαίοι Έλληνες άρχιζαν τις γιορτές του Χειμερινού Ηλιοστασίου με την γέννηση του θεού Διονύσου, που ήταν λαϊκός αγροτικός θεός. Θεός της βλάστησης, του κρασιού, της μέθης και του γλεντιού. Μετά ακολουθούσε το Τριέσπερον, που ήταν οι τρεις ημέρες, πριν την γιορτή του Ήλιου, και τιμούσαν τον Ηρακλή. Το Χειμερινό Ηλιοστάσιο το ονόμαζαν «τροπή του ηλίου», και την 25η Δεκεμβρίου, που μεγάλωνε η ημέρα, ήταν η γιορτή του θεού Ηλίου, που ήταν πηγή ζωής, φωτός και θερμότητας. Ο θεός Ήλιος πάνω στο χρυσό του άρμα που το έσερναν φτερωτά άλογα, των οποίων τα ρουθούνια έβγαζαν φλόγες, όλα τα άκουγε και όλα τα έβλεπε από τον ουρανό. Η ημερήσια πορεία του Ηλίου έδινε ζωή στην γη.
Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν και αυτοί το Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Από την 17η Δεκεμβρίου και μέχρι την 23η γιόρταζαν τα Σατουρνάλια. Την 25η Δεκεμβρίου γιόρταζαν την γέννηση του Ηλίου, του «αήττητου Ηλίου», και ακολουθούσαν οι γιορτές Μπρουμάλια.
Κάποτε όμως εμφανίστηκε και ο Χριστιανισμός και όταν ενισχύθηκε, μετά τον 4ο αιώνα, οι γιορτές του Χειμερινού Ηλιοστασίου και του Ηλίου καλύφτηκαν από τον «Ήλιο της Δικαιοσύνης» τον Ιησού Χριστό και ορίστηκε η ημέρα της γέννησής του την 25η Δεκεμβρίου.
Από τις παραπάνω θρησκείες επηρεάστηκαν τα ήθη και τα έθιμα των Φλωρινιωτών. Όμως επικράτησαν τα χριστιανικά έθιμα, εκτός βέβαια το έθιμο των Φωτιών, που θυμίζει αρχαίο αγροτικό έθιμο, που έχει σχέση με το Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Ο Χριστιανισμός με την πάροδο του χρόνου κατήργησε όλες τις αρχαίες θρησκευτικές γιορτές. Οι Φωτιές όμως άντεξαν, και προσαρμόστηκαν, αφού αυτές πλέον συμβολίζουν τις φωτιές που άναψαν οι βοσκοί το βράδυ που γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός.
Την 23η προς 24η Δεκεμβρίου τα μεσάνυχτα ανάβουν οι Φωτιές στις γειτονιές της Φλώρινας. Ανάβουν και στα χωριά. Στα χωριά όμως μαζεύουν ξύλα και ανάβουν τις φωτιές. Αντίθετα στην πόλη της Φλώρινας η διαδικασία ήταν διαφορετική. Κάθε γειτονιά είχε και την ομάδα των παιδιών, που άρχιζαν τις ετοιμασίες από τον Νοέμβριο. Πήγαιναν στους λόφους και έκοβαν σπρένκες (κέδρα). Έβγαιναν τα βράδια και έκλεβαν ξύλα. Φύλαγαν τα κέδρα και τα ξύλα, για να μην τους τα κλέψουν τα παιδιά άλλων γειτονιών. Ήταν ένα παιχνίδι των παιδιών 10 έως 14 χρονών, ένα παιχνίδι δράσης, περιπέτειας, ανδρείας, παλικαριάς, σκληραγωγίας κλπ, αρκετών ημερών, μέχρι που κατάληγε στο άναμμα της Φωτιάς, που ήταν ένα νυχτερινό πανηγύρι για μικρούς και μεγάλους.
Η προετοιμασία, πριν τις Φωτιές, ήταν μια εκπαίδευση των παιδιών, ώστε να μάθουν να συνεργάζονται στην ομάδα. Να σκληραγωγούνται και να μην φοβούνται, καθώς αυτά πήγαιναν στο βουνό για κέδρα. Να κλέβουν ξύλα και να μην γίνονται αντιληπτοί. Να υπερασπίζονται αυτά που απέκτησαν με κόπους. Να υπολογίζουν την απειλή των παιδιών άλλων γειτονιών. Να συναγωνίζονται μεταξύ των γειτονιών σχετικά με το ύψος των Φωτιών, και τέλος να απολαμβάνουν την Φωτιά τους. Βέβαια τώρα όλα αυτά έχουν εκλείψει και ο Δήμος Φλώρινας προμηθεύει με ξύλα τις γειτονιές και τα κέδρα φτάνουν με φορτηγά αυτοκίνητα.
Οι Φωτιές της Φλώρινας δεν ήταν πάντα ένα νυχτερινό πανηγύρι όπως σήμερα. Από τις προφορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι από τα μέσα του 19ου αιώνα, άλλες φορές άναβαν τα μεσάνυχτα και άλλες φορές στις εφτά το πρωί. Πολλές φορές οι Τούρκοι περιόρισαν το έθιμο. Αυτό όμως δεν χάθηκε, επειδή τα παιδιά των γειτονιών το διατήρησαν παρά τους κινδύνους που διέτρεχαν. Αν οι Τούρκοι το επέτρεπαν ήταν το γεγονός της χρονιάς για όλους τους χριστιανούς Φλωρινιώτες. Τόσο πολύ ήταν δεμένοι με αυτό το έθιμο.
Και στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο οι Φωτιές ατόνησαν αλλά δεν χάθηκαν. Τότε τα παιδιά άναβαν μικρές φωτιές την ημέρα. Κατά την διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, τα παιδιά άναβαν μικρές φωτιές νωρίς το απόγευμα, επειδή το βράδυ δεν επιτρεπόταν η κυκλοφορία και η συσκότιση ήταν υποχρεωτική.
Το έθιμο των Φωτιών διατηρήθηκε και ούτε οι ισχυροί εκκλησιαστικοί παράγοντες δεν μπόρεσαν να το εξαφανίσουν παρά τις απειλές και τις απαγορεύσεις. Το έθιμο υφίσταται και σήμερα, αλλά αρκετά αλλαγμένο.
Είναι οι Φωτιές ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην αρχαία θρησκεία; Πιθανότατα ναι, αλλά δεν υπάρχουν αποδείξεις. Τα πατερικά κείμενα κατέκριναν τους χριστιανούς που άναβαν φωτιές την περίοδο του Χειμερινού Ηλιοστασίου. Αυτή η πληροφορία είναι αρκετή για να θεωρήσουμε ότι το έθιμο είναι πανάρχαιο. Αλλά και η διαδικασία η οποία εκπαίδευε τα παιδιά θυμίζει αρχαία Μακεδονία. Ίσως οι Φωτιές υπήρχαν από τα χρόνια των Λυγκηστών. Ένα έθιμο από την αρχαία θρησκεία που έγινε αποδεκτό από τον Χριστιανισμό.
Δεν υπάρχουν όμως γραπτές μαρτυρίες που να αναφέρουν τις Φωτιές της Φλώρινας στους περασμένους αιώνες. Κανένας ξένος περιηγητής δεν τις αναφέρει. Κανένα εκκλησιαστικό κείμενο. Ακόμη και οι οπλαρχηγοί του Μακεδονικού Αγώνα, στα απομνημονεύματά τους – όσοι αναφέρουν κάποια έθιμα – δεν αναφέρουν τις Φωτιές. Ούτε ο συγγραφέας Γεώργιος Μόδης. Κάποια κείμενα για τις Φωτιές της Φλώρινας υπάρχουν από την δεκαετία του 1950 και μετά.
Όμως όσους ηλικιωμένους ρώτησα πριν από πολλά χρόνια, μου απάντησαν ότι και αυτοί όταν ήταν παιδιά άναβαν Φωτιές, όπως και οι παππούδες τους και οι προ-παππούδες τους. Τότε ήταν οι Φωτιές «τσίρι – βίρι». Έτσι τις έλεγαν από τον ήχο που βγάζουν τα κέδρα, όταν καίγονται, και γεμίζουν με μεγάλες σπίθες τον σκοτεινό ουρανό της νύχτας. Φλόγες και σπίθες φωτίζουν και ζεσταίνουν την παγερή νύχτα, πριν τα Χριστούγεννα. Αυτές είναι οι Φωτιές της Φλώρινας.
Δημήτρης Μεκάσης
