Το ιστορικό Σχολείο του Πισοδερίου το ανήγειρε ο ευεργέτης αρχιμανδρίτης Μόδεστος ο οποίος χορήγησε 6000 χ. εικοσόφραγκα Γαλλικά ( χρυσά), ενώ για την συντήρηση του διδακτηρίου άφησε 3000 στην Εθνική Τράπεζα ( υποκατάστημα Αθηνών) και 3000 για να σπουδάσουν πέντε μαθητές στο Γυμνάσιο, δύο από αυτούς στο Πανεπιστήμιο.
Τρεις από το Πισοδέρι, ένας από την Μηλόβιστα και ένας από το Μοναστήρι. Το διδακτήριο χωρίζεται σε δύο διαμερίσματα χωρίς το ένα να επικοινωνεί με το άλλο. Στο βόρειο εγκαταστάθηκε το Σχολείο Θηλέων και στο νότιο το Σχολείο Αρρένων. Το 1903-1904 υπήρξε μαθητής Β’ τάξεως Δημοτικού ο συγγραφεύς Σωκράτης Λιάκος, ο οποίος έλεγε ότι εκείνα τα χρόνια φοιτούσαν 140 μαθητές περίπου.
Το 1903 δημιουργήθηκε στο κτίριο Εθνικό Οικοτροφείο αρρένων και θηλέων με ημιγυμνάσιο που συντηρούνταν με έξοδα του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηρίου και διατηρήθηκε μέχρι το 1912. Οι άρρενες τρόφιμοι ήταν άνω των 150 οι δε θήλεις άνω των 80 προερχόμενοι από την γύρω περιοχή.
Το Σχολείο προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες κατά την εποχή του σκληρού και αιματηρού Μακεδονικού Αγώνα. Ήταν ο φάρος του Ελληνισμού στην πολυτάραχη αυτή γωνιά της Ελλάδος. Δάσκαλοι γεμάτοι ενθουσιασμό ηρωικοί σκαπανείς των Ελληνικών γραμμάτων, αψηφώντας τις απειλές κομιτατζήδων και Τούρκων εγαλούχησαν με εθνικά ιδανικά τους τροφίμους, τη μαθητική νεολαία ολόκληρης της περιοχής κι όταν χρειάσθηκε πήραν τα όπλα εναντίον των κομιτατζήδων, και έπεσαν είτε σαν οπλαρχηγοί για την ιδέα της γλυκιάς ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ είτε σαν απλοί μαχητές.
Στο Σχολείο του Πισοδερίου δίδαξαν πολλοί δάσκαλοι.
Από το 1860-1870 ήταν :
1) Παπαδημητρίου Δημήτριος από το Πισοδέρι κι ένας
2) Φουστανελοφόρος από τη Β. Ήπειρο αγνώστου επωνύμου
1870-1880
Καραντζίδης Χρήστος και Λάζαρος Φίσκας κάτοικοι Πισοδερίου
1880-1890
1) Νικόλαος Δάνης από την Καβάγια Δυρραχίου, γνώστης πολλών γλωσσών
2) Κων/νος Μάντζαρης από την Ρέσνα Μοναστηρίου
3) Κων/νος αγνώστου επωνύμου
4) Παπασωτηρίου Δημήτριος
5) Σταύρος Παπαβασιλείου από το Βατοχώρι
1900-1910 Οι περισσότεροι ήταν μέλη και οργανωτές του Μακεδονικού Αγώνα.
6) Αναστάσιος Παπαφιλίππου από την Κορυσσό- Καστοριάς
7) Βασίλειος Μπάλκος Δ/ντης του Οικοτροφείου και Νομάρχης Φλωρίνης μετέπειτα.
8) Αναστάσιος Ιατρού
9) Τριαντάφυλλος Γρέζος
10) Αθανάσιος Σταυρίδης από το Βογατσικό- Καστοριάς
11) Ηρακλής Φίτζιος από το Λέχοβο
12) Παναγιώτης Κωνσταντινίδης απ’ την Κων/πολη
13) Παντελής Τσαμίσης απ’ την Καστοριά, μετέπειτα Γυμνασιάρχης
14) Βουτσιάδης Βασίλειος
15) Σχολάρχης από τη Σάμο
1910-και δώθε ήταν:
16 ) Αργύρης Χασόπουλος
17 )Γρηγόρης Χάσος
18 ) Πέτρος Λαζαρίδης, καθηγητής μουσικής
19 )Αλέξανδρος Γρηγορίου
20 )Δημήτριος Τσίγγος
21 )Ξενοφών Πούσκας
22 )Παπαγεωργίου Διονύσιος
23 )Βλάσιος Μπελετσιώτης
24 )Βασίλειος Βασιλειάδης
25 )Γεώργιος Μούρλας
26 )Σταύρος Τσαούσης
27 )Γρηγόριος Γρηγοριάδης
28 )Ηλίας Σάρος
29 )Αναστάσιος Καραντζίδης
Δασκάλες:
1) Αθηνά Γώγου
2) Ειρήνη Θάνου
3) Ασπασία Μπουκουβάλα
4) Βασιλική Σαμαρτζή
5) Ασπασία Μάνου
6) Αγλαΐα Χρυσικού
7) Ελένη Μεντζιδέ
8) Ρούφου Ιουλία
9) Φανή Πάζα
10) Ευδοξία Λιάκου
Νηπιαγωγοί:
1) Γουναρίδου Παρθενόπη
2) Μαρία Τσώτσου αποσπασμένη για λίγο χρονικό διάστημα
3) Ουρανία Παπαδάμου
4) Θεοδώρα Χάσου
Για ένα χρονικό διάστημα, όταν ήταν ανταρτοκρατούμενη η περιοχή Πρεσπών- Πισοδερίου, έκανε τον δάσκαλο στα παιδιά στο Πισοδέρι ο Παπαηλίας Χάσος. Το Σχολείο καταργήθηκε το Σεπτέμβριο του 1970.
Η συμμετοχή των Πισοδεριτών στην Επανάσταση του 1821 ήταν μεγάλη. Πολλοί Πισοδερίτες βρέθηκαν στην Πελοπόνησσο όπου πολεμούσαν. Μεταξύ αυτών ήταν και ένας της οικογένειας Παπαδάμου και της οικογένειας Θώμου.
Κατά τη επανάσταση των Μακεδόνων το 18789, στη Δ. Μακεδονία έλαβαν μέρος πολλοί οπλαρχηγοί από τα Κορέστια συνεργασθέντες με αγωνιστές που ήρθαν από την ελεύθερη Ελλάδα, Αθηναίοι και Κρήτες. Από τα Κορέστια και γενικά απ’ τη Δυτική Μακεδονία ήταν οι αγωνιστές: Ο Γεώργιος Μανθόπουλος, ο Ναούμ Κύρου, με πολλούς Πισοδερίτες, ο Αρκούδας από το Εφταχώρι με τους δικούς του, ο Νικόλαος Νταλίπης και ο αδελφός του Στέφος από τη Σφήκα, ο Παύλος Λίατος απ’ το Ανταρτικό, ο Καραγιώργης, ο Λάζαρος Ανδρέου, ο Νικόλαος Γκόρεσης, ο Γ. Νταβέλης από τη Γαλατίνη, ο Κόλε ( Νικόλαος Γκίζα ή Καρδίτσας, Βορειοηπειρώτης), ο Κόλε Πίνας από το Φλάμπουρο, ο Ναούμ Ορλίνης από την Ιεροπηγή Καστοριάς, ο οποίος είχε τραυματισθεί κατά την επανάσταση του Ολύμπου και Πιερίων που είχε προηγηθεί. Ο γενναίος αυτός Ναούμης μαζί με τον Καραμήτσο και Νταβέλη και τα παλικάρια τους απήγαγε τον Καϊμακάμη Φλωρίνης μέσα από το κέντρο της πόλεως καθώς διασκέδαζε την ημέρα του Μπαϊραμίου, και έτσι εκδικήθηκε το φόνο του ψυχογιού του. Το τραγούδι που η λαϊκή μούσα του αφιέρωσε, λέει:
– Ναούμης πάει στη Φλώρινα με εξήντα παλικάρια.
Ήταν ημέρα Κυριακή – ημέρα ραμαζάνι κ.λ.π..
Την ίδια εποχή αγωνιστές στην περιοχή Πισοδερίου- Κορεστίων ήταν: ο Ζιούρκας Βασίλης που σαν ορμητήριο είχε το Πισοδέρι. Συνεργάτες του ήταν οι Πισοδερίτες Κούτσκος Βλάχου, Μίχας Βλάχου, Κίτσος Ντίμας, Βλάχος Νικόλαος Καράτζιας ή Στάμκος, Φώτης Οσντόλας ή Γκιούσιας, Νάκης Μάτσος, Φώτης Σπέρκος και ο Τόλης Μάντσης από Κρυσταλλοπηγή. Από τη Γέρμα ήταν ο Καραμήτσιος, ο Αναγνωστάκης Βούρδας, ο Γ. Κουτσούκης, ο Γ. Βαγγαλής, ο Αγγέλης Κατσάνος, ο καπετάν Γούλιας Κράκας από τη Σιάτιστα και η αδελφή του Περιστέρα με χωριστό δικό της σώμα.
Η περιοχή Πισοδερίου, Πρεσπών, Βιτσίου, Γράμμου, και Μαυρικίου είχε γίνει μια μικρή ελεύθερη Ελλάδα.
Τον Ιούλιο του 1903 ομάδα από δέκα Κρητικoύς μετέβησαν στην Αθήνα. Στο σπίτι του Παπούλια συζήτησαν και πήραν συστατικές επιστολές για τους Μακεδόνες Έλληνες που θα τους βοηθούσαν στον αγώνα που ανελάμβαναν. Τότε ιδρύθη το Ελ. Κομιτάτατο. Οι Κρητικοί ήταν: Καούδης, Γ. Δικόνυμος, Δ. Βρανάς, Γ. Πέρος, Γ. Σεϊμένης, Γ. Ζουρίδης, Γ. Στρατινάκης, Ευθ. Μπονάτος, Μ. Καντουτάτος και Ν. Λουκάκης. Εκεί βρήκαν και τον Π. Μελά με τον λοχαγό Κοντούλη. Στις 20 Αυγούστου 1903 ο Γεώργιος Σεϊμένης ένας από τους δέκα πρωτοπόρους Μακεδονομάχους Κρήτες συνελήφθη στο Λέχοβο από τους Βούλγαρους και κατακρεουργήθηκε. Ήταν το πρώτο θύμα του μεγάλου αυτού εθνικού αγώνα.
Ο Π. Μελάς εισήλθε στην Μακεδονία τον Αύγουστο του 1904 και εφονεύθη στις 13 Οκτωβρίου του 1904. Ο θάνατος του ανέφλεξε το φρόνημα και την περηφάνια των Ελλήνων και γενικός Αρχηγός του Μακεδονικού Αγώνα ανέλαβε στις 20 Οκτωβρίου 1904 ο Κρητικός Κατεχάκης με τον Π. Γύπαρη επίσης Κρητικό. Έλαβαν μέρος στις μάχες…, Ζελενιτσίου, Λεχόβου, Μπλατσίου, Μουρικίου κ.λ.π.
Την άνοιξη του 1905 την αρχηγία ανέλαβε ( ο Τσόντος) Βάρδας, επειδή είχε ασθενήσει ο Κατεχάκης, Ήταν αρχηγός μέχρι το 1908, και υπήρξε στρατιωτικός με πολλά προσόντα. Έδρασε τρία ολόκληρα χρόνια επικεφαλής των ενδόξων σωμάτων των Μακεδονομάχων, πήρε μέρος σε πολλές μάχες, που σκόρπισαν την καταστροφή στα αιμοσταγή στίφη των Κομιτατζήδων, Στο Μακεδονικό αγώνα σκοτώθηκαν πολλοί Κρήτες.
Στη φοβερή εκείνη πρόκληση κατά του Ελληνισμού η προσφορά της Κρήτης ήταν τόσο αποφασιστική και τόσο άδολη η ορμή και η θυσία των παλικαριών της , ώστε να ξαφνιάσει τον κάθε μελετητή. Τι ώθησε σ’ αυτήν την παρουσία τους Κρήτες, στην Μακεδονία;
Ένας στίχος του Μακεδονομάχου Π. Γύπαρη τα λέει όλα:
Αχ! Όποιος έζησε σκληρά
σ’ αγέρα σκλαβωμένο
κι έφαγε μ΄ αίμα ψωμί
και δάκρυα ζυμωμένο
όποιος της μαύρης της σκλαβιάς
δοκίμασε τον πόνο
Σκλαβιά και πόνος τι θα πει
εκείνος ξεύρει μόνο!
Συγκινητική η κραυγή του πόνου από την ωμότητα του Βούλγαρου Κομιτατζή. Ιερή η ανταπόκριση που βρίσκει στη καρδιά της Κρήτης.
« Πάω να πολεμήσω στη Μακεδονία έλεγε ο Κρητικός». Εγκαταλείπει σπίτι, τη σιγουριά του, την οικογένεια του και ξεκινάει δίχως να θέλει τίποτε άλλο. Θέλω να πολεμήσω στη Μακεδονία για την σωτηρία των αδελφών μας Μακεδόνων. Αυτό είναι πάνω από κάθε ηρωισμό και από κάθε γενναιότητα. Γιατί δεν ήταν ήρωες από ανάγκη, γιατί δεν ήταν γενναίοι από περιστάσεις. Οι Κρήτες πολέμησαν στο πλευρό των Μακεδονομάχων σαν αδελφοί κα σκοτώθηκαν για την ιδέα της λευτεριάς αδελφωμένοι για έναν ιερό σκοπό. Έτσι εξοντώθηκαν οι κομιτατζήδες και παρέμεινε η Μακεδονία μας Ελληνική. Αλλά ο αείμνηστος Γ. Μοδής στο βιβλίο τον « Σχέδια και ορέξεις γειτόνων» αναφέρει:
«Δεν θα αλλάξουν ποτέ οι γείτονες μας. Α! μην το λησμονώμεν αυτό».
Για αυτό χρειάζεται επαγρύπνηση και σωστή πληροφόρηση στη νέα γενιά, για την Ελληνικότητα της Μακεδονίας μας.
Αντιγόνη Π. Τσάμη
