Η Χάβρα των Ιουδαίων στη Φλώρινα
Από τις προφορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι στα τέλη του 19ου αιώνα κατοικούσαν στη Φλώρινα δυο, τρεις οικογένειες εβραίων, που συγγένευαν με τους εβραίους του Μοναστηρίου. Αργότερα, το 1913, πολλοί εβραίοι από το Μοναστήρι εγκαταστάθηκαν στη Φλώρινα, επειδή εκεί υπήρχε επιδημία χολέρας. Όμως οι 400 έως 500 εβραίοι, που εγκαταστάθηκαν στη Φλώρινα δεν γύρισαν στο Μοναστήρι, αλλά έμειναν στη Φλώρινα, εντός της ελληνικής επικράτειας, για να είναι κοντά στην πολυπληθή εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Οι εβραίοι αυτοί ήταν Σεφαραδίτες, δηλαδή ισπανο-εβραίοι, και μιλούσαν τα σεφαραδίμ, που ήταν μια ισπανο – εβραίικη γλώσσα. Στην γλώσσα τους οι εβραίοι έλεγαν την Φλώρινα «Πλουρίνα».
Οι εβραίοι κατοίκησαν στην γειτονιά Χαμζά Μπέη, όπου σήμερα οι οδοί Αβέρωφ, Γιαννιτσών, Χρυσοστόμου Σμύρνης, και σε άλλους δρόμους, από την Πλατεία Ηρώων και μέχρι τα Δικαστήρια. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών, όταν οι μουσουλμάνοι έφυγαν στην Τουρκία, η γειτονιά αυτή ονομάστηκε Εβραιομαχαλάς, αλλά και Εβραίικα.
Με εξαίρεση μερικούς εβραίους εμπόρους υφασμάτων, όλοι οι άλλοι ήταν φτωχοί μεροκαματιάρηδες, που ζούσαν με τον δικό τους τρόπο ζωής στην κλειστή κοινωνία της κοινότητάς τους. Αρχηγός και καθοδηγητής ήταν ο Ραβίνος, που στη Φλώρινα τον έλεγαν Χαχάμη. Ο τελευταίος Χαχάμης ήταν ο Μωής, που έμενε μαζί με την σύζυγό του Σάρα, σε ένα σπίτι κοντά στην Χάβρα, στην οδό Γιαννιτσών.
Η εβραϊκή κοινότητα δραστηριοποιήθηκε τριάντα χρόνια, από το 1913 μέχρι το 1943. Κατά την γερμανική Κατοχή συνελήφθησαν οι περισσότεροι εβραίοι και εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Επέστρεψαν μόνο 64 εβραίοι, οι οποίοι αργότερα έφυγαν στο Ισραήλ και στην Αμερική. Έμειναν ελάχιστοι και τελευταίος ο Ιάκωβος Κοέν, που έφυγε από την Φλώρινα το 1970.
Η Συναγωγή των εβραίων ή η Χάβρα όπως την ονόμαζαν στη Φλώρινα, βρισκόταν στην οδό Αβέρωφ, στο ποτάμι, και στην απέναντι μεριά του ποταμού ήταν το Χαμζά Μπέη τζαμί, ή Κουρσούμ τζαμί, όπως το ονόμαζαν οι Φλωρινιώτες. Το κτήριο της Χάβρας ήταν ένα κτήριο του 19ου αιώνα, φτιαγμένο με ευτελή υλικά (πλίνθους και ξύλα), όπως όλα τα παλιά σπίτια της πόλης. Η πρόσοψη του κτηρίου είχε πολλά μικρά τετράγωνα τζάμια, που φώτιζαν τον εσωτερικό χώρο. Στο πίσω μέρος του κτηρίου υπήρχε ένα μικρό δρομάκι, που περνούσε μέσα από τις αυλές των γειτονικών σπιτιών και έβγαινε στην οδό Γιαννιτσών. Ανάμεσα στις αυλές των σπιτιών υπήρχε και η μικρή αυλή της Χάβρας, και μια βρύση με λιγοστό νερό, που συγκεντρωνόταν σε μια μικρή υπερυψωμένη δεξαμενή.
Κάποιοι Φλωρινιώτες που έμεναν κοντά στην Χάβρα θυμόνταν τον Σαμπία, έναν εβραίο με ράσο και γένια, που κάθε πρωί έβγαινε στους δρόμους και φώναζε κάτω από τα παράθυρα να ξυπνήσουν οι εβραίοι και να πάνε στην Χάβρα. Στην είσοδο της Χάβρας υπήρχε ένα κουτί, όπου έριχναν τον οβολό τους κάθε πρωί, έπαιρναν ευχή από τον Χαχάμη και μετά πήγαιναν στις δουλειές τους.
Μέσα στις παραδόσεις τους ήταν και το σφάξιμο των κοτόπουλων. Οι εβραίοι ποτέ δεν έσφαζαν κότες. Την δουλειά αυτή την είχε αναλάβει ο Χαχάμης, και στην αυλή της Χάβρας, έκοβε τα λαρύγγια των κοτόπουλων και άφηνε το κεφάλια να κρέμονται από τους λαιμούς. Οι εβραίες άφηναν κάποια κέρματα στον Χαχάμη και γύριζαν στα σπίτια τους για να μαγειρέψουν τα κοτόπουλα.
Στην Χάβρα γίνονταν οι γάμοι και μετά πήγαιναν στο χοροδιδασκαλείο, που ήταν το παλιό τουρκικό σχολείο θηλέων, όπου γλεντούσαν με τα δικά τους τραγούδια και χορούς. Το κτήριο υπάρχει και σήμερα και βρίσκεται στο ποτάμι, δίπλα στο Δημαρχείο, όπου κάποτε ήταν η οικία και το ιατρείο, του γιατρού Ανδρέα Μπέικου.
Και οι κηδείες γίνονταν στην Χάβρα, και σύμφωνα με τις εβραϊκές παραδόσεις, ο νεκρός τυλιγόταν με λωρίδες υφάσματος και μεταφερόταν με φορείο στο εβραϊκό νεκροταφείο, πάνω από την Γεωργική Σχολή. Οι τάφοι ήταν πέτρινοι και δεν χρησιμοποιούσαν φέρετρα.
Στην Χάβρα λειτουργούσε και θρησκευτικό σχολείο, όπου ο Χαχάμης δίδασκε στους μικρούς μαθητές τα ιερά εβραϊκά κείμενα και ψαλμούς, καθώς και τις θρησκευτικές τους παραδόσεις, με σκοπό οι μικροί μαθητές να γίνουν ευσεβείς, σύμφωνα με τους θρησκευτικούς τους νόμους.
Το κτήριο της Χάβρας καταστράφηκε κατά την γερμανική Κατοχή. Τα έπιπλα κλάπηκαν ή καταστράφηκαν, όπως και το κτήριο. Έμεινε το οικόπεδο μόνο, και το όνομα «Χάβρα» για να δηλώνει όλη την περιοχή. Οι λίγοι εβραίοι που επέζησαν μετέτρεψαν ένα εβραϊκό σπίτι σε Χάβρα, στην οδό Παρμενίωνος, που λειτουργούσε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, κάθε φορά που ερχόταν κάποιος Ραβίνος, από την Θεσσαλονίκη.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, έγιναν πολλές συζητήσεις από τα μέλη κάποιου πολιτιστικού συλλόγου, για ένα μνημείο, που θα θύμιζε την εβραϊκή παρουσία στην πόλη μας. Η άποψή τους ήταν να στηθεί ένα γλυπτό στο κέντρο του οικοπέδου της Χάβρας, να τοποθετηθούν παγκάκια, γρασίδι, άνθη και φυτά και να γίνει ένας ωραίος χώρος στο ποτάμι μεταξύ των οδών Αβέρωφ και Γιαννιτσών. Δεν γνωρίζω μέχρι που έφτασε αυτή η πρότασή. Το 2001 όμως, το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο (ΚΙΣ), που διαχειρίστηκε τις περιουσίες των εβραίων, πούλησε το οικόπεδο της Χάβρας. Λίγο αργότερα στο χώρο όπου κάποτε ήταν η Χάβρα και επί 50 χρόνια ένα οικόπεδο, χτίστηκαν δυο πολυκατοικίες από κάποιον εργολάβο. Από τις περιουσίες των εβραίων απέμεινε μόνο το νεκροταφείο, που βρίσκεται δίπλα στην Φοιτητική Εστία των ΤΕΙ, και ανήκει στο Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο.
Οι εβραίοι της Φλώρινας είχαν καλές και φιλικές σχέσεις με τους Φλωρινιώτες. Στις συζητήσεις μας με τους γεροντότερους, όλοι είχαν κάτι να διηγηθούν, από τις αναμνήσεις τους. Πολλά ευτράπελα, αλλά και σοβαρές ιστορίες. Όλες αυτές οι ιστορίες είναι μνημεία λόγου, όπως μνημεία λόγου είναι και τα άρθρα που γράφονται γι αυτούς και συμπληρώνουν την τοπική μας ιστορία.
Δημήτρης Μεκάσης
