Η Δυτική Μακεδονία υπό την οθωμανική κυριαρχία υπήρξε πεδίον Παιδείας παρά τη φωτιά, μέσα στη φωτιά και για τη φωτιά. Το ιερόν πυρ, άσβεστο, ακόνιζε τα μυαλά και στα σπαθιά. Γνώριζαν πάντοτε οι Μακεδόνες για τι πολεμούν και για τι άξιζε να πεθάνουν. Ποιμαινομένη από την Εκκλησία και τρεφομένη από τη φιλοπατρία η ελληνική Παιδεία συνείχε τον τόπο και εσήμαινε την ελευθερία. Διακόσια χρόνια μετά την Άλωση μαρτυρούνται τα πρώτα σχολεία στη Δυτική Μακεδονία. Στην Κοζάνη λειτουργούσε σχολείο πριν το έτος 1650 και είχε συστήσει μάλιστα και Βιβλιοθήκη. Εκεί το 1668 δίδαξε ο Γρηγόριος Κονταρής από τα Σέρβια, Επίσκοπος Σερβίων και αργότερα Μητροπολίτης Αθηνών. Διάδοχοί του μαρτυρούνται επί ένα περίπου αιώνα λόγιοι διδάσκαλοι. Περί το 1740 οι περίφημοι Κοζανίτες πραματευτάδες, που ήδη ευημερούσαν στην Πέστη και σε άλλες πόλεις της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, ιδρύουν στη γενέτειρά τους νέο σχολείο, την Στοά, όπου διδάσκει επί έξι συνεχή χρόνια ο περιώνυμος Διδάσκαλος του Γένους Ευγένιος Βούλγαρις. Το 1765 οι πραγματευτάδες ιδρύουν το «Σχολείον της Κομπανίας». Το 1798 ο Παγούνης, πλούσιος έμπορος στη Λειψία της Γερμανίας, ιδρύει το «Σχολείον Κοζάνης». Έπειτα ακολουθούν το Παρθεναγωγείο και η Αλληλοδιδακτική Σχολή όπου διδάσκουν λαμπροί διδάσκαλοι και εθνικοί αγωνιστές, όπως ο Ευφρόνιος Πόποβιτς, μετά Μητροπολίτης Βελιγραδίου, και ο Γεώργιος Λασσάνης μετέπειτα υπασπιστής του Αλεξάνδρου Υψηλάντη στην Εθνεγερσία.
Οι εθνικές ευεργεσίες των πραματευτάδων πέφτουν βροχή από τη μακρινή ξενιτιά και την αυγή του 19ου αιώνα, πριν του 1821, ιδρύεται η πρώτη μεγάλη Βιβλιοθήκη ο περίφημος Οίκος Βελτιώσεως. Επακολουθεί αμέσως δεύτερη Βιβλιοθήκη με χιλιάδες τόμους βιβλίων. Τέλη 19ου αιώνα στην Κοζάνη λειτουργούν τετρατάξιο ημιγυμνάσιο, εξατάξια αστική σχολή αρρένων, εξατάξιο παρθεναγωγείο και νηπιαγωγείο. Το 1908 η Κοζάνη διαθέτει μια επιβλητική γραμμή σχολείων και κτιρίων: εξατάξιο γυμνάσιο, δύο εξατάξιες αστικές σχολές αρρένων, εξατάξιο παρθεναγωγείο, νηπιαγωγεία.
Στην Καστοριά, σύμφωνα με μαρτυρία, η πρώτη σχολή λειτουργούσε τέλη του 17ου αιώνα και εκεί το 1682 δίδαξε ο μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας Γεράσιμος Παλλαδάς. Ήδη το 1681 ο Κυρ Μανωλάκης ο Καστοριανός, βαθύπλουτος στην Πόλη, ανεγείρει σχολή στη γενέτειρά του, συνδράμει γενναία τη Μεγάλη του Γένους Σχολή και χαρίζει σχολεία στη Χίο, στην Άρτα και στο Αιτωλικό. Στο μέγα κατάστιχο των «λάσων», όπως ονομάζονται στα βλάχικα τα κληροδοτήματα, την ίδια περίπου εποχή οι Καστοριανοί άρχοντες Γεώργιος Καστριώτης και Γεώργιος Κυρίτζης συντηρούν δύο σχολεία. Το 1711 ο Κυρίτζης ανεγείρει, με δωρεά, μεγαλοπρεπές σχολικό κτίριο.
Το 1711 η Σιάτιστα έχει σπουδαίο σχολείο στο οποίο διδάσκει ο ξακουστός Μεθόδιος Ανθρακίτης ο οποίος παράλληλα παραδίδει και στην Καστοριά μαθήματα φιλοσοφίας, θεολογίας, μαθηματικών κ.ά. Στη Σιάτιστα οι δυο ανταγωνιστικές συνοικίες της, η Χώρα και η Γεράνεια, συναγωνίζονται και στην καλλιέργεια των Ελληνικών Γραμμάτων. Καθεμιά της έχει το δικό της σχολείο, το δικό της παρθεναγωγείο και το δικό της νηπιαγωγείο. Ήδη το 1718 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας ο Γ΄ απηύθυνε συγχαρητήριο γράμμα προς τους Σιατιστείς. Οι δύο Βιβλιοθήκες της Σιάτιστας, η Μανούσειος με 5.000 τόμους και η Ροδοπούλειος με 2.000, συναγωνίζονται τις βαρύτιμες Βιβλιοθήκες της Κοζάνης. Συναγωνίζονται μεταξύ τους, έστω από χρονική απόσταση, και οι μεγάλοι Μακεδόνες διδάσκαλοι από τον 18ο αιώνα, όπως ο Σιατιστεύς Αρχιεπίσκοπος Αχριδών και Πρώτης Ιουστινιανής Ζωσιμάς, ο πολύς Γεώργιος Ζαβίρας, ο σοφός Μιχαήλ Παπαγεωργίου, ο Κλεισουριάνος Κ. Δάρβαρις κ.ά. Στη Βιέννη οι Σιατιστείς αδελφοί Μαρκιδες Πούλιου εκδίδουν την πρώτη ελληνική εφημερίδα, βιβλία και, ως γνωστόν, όλα τα έργα του Ρήγα. Αυτοί αναφέρονται ενδεικτικά, δεν είναι οι μόνοι. Την ίδια εποχή ανθεί ανά μία σπουδαία σχολή στα Σέρβια, στο Μπλάτσι, στο Ζουπάνι-Πεντάλοφο, στη Σέλτσα-Εράτυρα και στον Βελβενδό. Στην Κλεισούρα το 1775 διδάσκει ο Ιωάννης Πέζαρος. Πριν το 1821 λειτουργούσαν σχολεία, τα οποία κατά τη διάρκεια της Εθνεγερσίας καταστρέφονται, στο Βογατσικό, στα Γρεβενά και στη Σαμαρίνα.
Το 1871, αμέσως μετά το Σχίσμα και την ίδρυση ανεξάρτητης Βουλγαρικής Εκκλησίας, οι Μακεδόνες συναγείρονται και αμύνονται. Προτάσσουν στα όπλα το φως. Στην Κωνσταντινούπολη τότε ιδρύεται η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης που συναριθμεί εντυπωσιακά 1.045 εταίρους της Δυτικομακεδόνες εγκατεστημένους στην Πόλη. Ιδρύει και εξ ιδίων πόρων ανεγείρει στο Τσοτύλι το περιφημότερο ελληνικό γυμνάσιο του Βορρά πλαισιωμένο από οικοτροφείο. Επί ένα περίπου αιώνα είναι το φυτώριο της μακεδονικής ηγεσίας.
Αρχίζει έτσι, όπως δείχνει η τοπογραφία των σχολών, μια διαρκής λαμπαδηδρομία. Χέρι με χέρι η δάδα της Παιδείας τρέχει από χωριό σε χωριό όπου μεταφέρει στον μακεδονικό Ελληνισμό το αναστάσιμο μήνυμα, όπως ακριβώς πριν δυο χιλιάδες χρόνια από τότε, οι φρυκτωρίες μετέφεραν από την μια στην άλλη το μήνυμα του Μεγαλέξανδρου από την Ασία στη μητέρα Μακεδονία.
Ο Μεγαλέξανδρος ζει και βασιλεύει και τον Κόσμο κυριεύει παντοτινά, φυσικά, σύμφωνα με τον ζωντανό μύθο. Η Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου διαβάζεται μαζί με τον Απόστολο στις εκκλησιές που στους νάρθηκές τους οι Μακεδόνες ανιστορούν μεταξύ των Αγίων τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα, τον Σωκράτη κ.ά. Στον νάρθηκα της Παναγίας της Μαυριώτισσας, στη Καστοριά, εικονίζεται από τον 13ο αιώνα ο όσιος ερημίτης αββάς Σισώης να θρηνεί στην έρημο τον Μεγαλέξανδρο νεκρό μέσα στον ανοικτό τάφο του όπου παραστέκονται διακριτικά ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και ο πολεμιστής Άγιος Μερκούριος.
Δυτικομακεδόνες επίσης ιδρύουν και στη Θεσσαλονίκη μεγάλες σχολές: ο ιερομόναχος Στέφανος Νούκας από τη Δάφνη την Ανωτέρα Εμπορική Σχολή και δύο ακόμη σχολεία, ο Σιατιστεύς Δημήτριος Ιωαννίδης την ομώνυμή του Αστική Σχολή στο νεοκλασικό του Ιπποδρομίου το 1907 κ.ά.
Οι πλούσιοι Μακεδόνες δίνουν όλα τα φλωριά για να φωτισθούν τα παιδιά. Στην Κοζάνη ο αδελφοί Βαλταδώροι δίδουν 2.500 χρυσές λίρες και χτίζουν Γυμνάσιο. Στη Σιάτιστα το 1888 ο Κων. Τραμπαντζής χαρίζει το μεγαλοπρεπές Τραμπάντζειο Γυμνάσιο που πλαισιώνουν η ανωτέρα Ελληνική Σχολή και οι προαναφερόμενες δύο Αστικές Σχολές, δύο παρθεναγωγεία και δύο νηπιαγωγεία. Στο γενέθλιό του Πισοδέρι ο Αρχιμανδρίτης του Παναγίου Τάφου Μόδεστος ανεγείρει την ξακουστή Μοδέστειο Σχολή. Στη Νέβεσκα το 1867 ο Κυρ Μίχας εφένδης Τσίρλης ιδρύει Παρθεναγωγείο και συντηρεί εξ ιδίων τόσα άλλα σχολεία της περιοχής ώστε η Ελλάδα τον παρασημοφορεί δύο φορές με τον Ανώτατο Ταξιάρχη του Φοίνικος. Ο ανεψιός του Θεόδωρος Ι. Τσίρλης, το 1910, κληροδοτεί 10.000 χρυσές λίρες για να ιδρυθεί δεύτερο ελληνικό σχολείο στη Νέβεσκα.
Είναι αδύνατον να μνημονεύσει κανείς σε ένα άρθρο σχολειά, ιδρυτές, δασκάλους, τόπους, ευεργέτες, ιερωμένους, σοφούς, χρονολογίες και αλληλουχίες. Ενδεικτικά σημειώνονται ορισμένα μεγέθη, που καθορίζουν το βάθος των οριζόντων. Πριν το 1871 λειτουργούν σχολεία από τα βλαχοχώρια της Πίνδου προς νότον έως τα βλαχοχώρια της Πελαγονίας, το Περιστέρι και το Κρούσοβο προς βορράν. Από το Νεστόρι και το Επταχώρι προς δυσμάς έως το Καταφύγι και τα Βελεσσά, την Κατράνιτσα και το Γραμματίκοβο προς ανατολάς. Στη Φλώρινα και την περιοχή της το 1871 λειτουργούσαν έξι σχολεία που το 1902 φτάνουν τα 47. Για τη λειτουργία των σχολείων το 1886 είχαν δαπανηθεί 312 χρυσές λίρες και 1.053 το 1907.
Ολοι συνεισέφεραν στην Παιδεία, από τον οβολό της χήρας μέχρι τα πουγκιά των αρχόντων. Τους καλύπτει σεμνοπρεπώς η ανωνυμία και τους ανήκει η ευγνωμοσύνη μας. Περισσότερη, όμως, και βαθύτερη ευγνωμοσύνη αξίζουν οι ταπεινοί παπάδες κι οι ολιγογράμματοι μα πιστοί δάσκαλοι, οι μικρές απροστάτευτες μα φωτεινές δασκαλίτσες κι οι σιωπηλοί καρτερικοί χωρικοί που στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα γνώριζαν καλά πως τους περιμένει -και πολλούς πήρε- ο μαρτυρικός θάνατος γιατί κρατούσαν άσβεστο το φως της Παιδείας. Ακλόνητοι, αποφασισμένοι, μοναχικοί τράβηξαν τον δρόμο του Χρέους και βάδισαν αμίλητοι προς τη θυσία. Άξιος ο μισθός τους ότι αυτός «πολύς έσται σφόδρα εν τοις ουρανοί»ς, καθώς είπεν ο Δάσκαλος και Σωτήρας Χριστός.
Ν. Ι. Μέρτζος
