Οι άγιες εικόνες κοσμούν όλους τους Ορθοδόξους ναούς. Ωστόσο ο ρόλος τους δεν είναι τόσο διακοσμητικός, όσο πνευματικός, μυστικός και διδακτικός.
Ρόλος πνευματικός και μυστικός, διότι παροντοποιούν όλη την Θεία Οικονομία, εντάσσουν και ενοποιούν σε αυτή τον λειτουργικό χωρόχρονο. Στον ναό, στις ακολουθίες που τελούμε, όλα είναι ένα, όλα είναι εδώ, όλα είναι τώρα. “Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…”
Ρόλος όμως και διδακτικός, δηλαδή κατηχητικός, καθώς οι άγιες εικόνες είναι “το ευαγγέλιο των αγραμμάτων”, εξιστορούν και ερμηνεύουν όλα τα πρόσωπα και τα γεγονότα της Θείας Οικονομίας με θαυμαστή ακρίβεια, χωρίς ασάφειες, παραλείψεις και παρερμηνείες. Με μια ματιά μπορεί κάποιος να κατανοήσει με πληρότητα και σαφήνεια το νόημα των ιστορουμένων, το ίδιο σαν να διάβαζε σελίδες ολόκληρες από τα ευαγγέλια ή τα συναξάρια.
Γιαυτό και είναι πολύ σημαντικό οι εικόνες που έχουμε στις εκκλησιές μας να είναι εκτός από αισθητικά άρτιες, και δογματικά ακριβείς, χωρίς παρατυπίες και αυθαίρετες πρωτοτυπίες.
Η εικόνα της Σταυρώσεως είναι μια τέτοια περιεκτική εικόνα, που συγκεφαλαιώνει σε μια μόνο ζωγραφική επιφάνεια πολλές από τις 12 ευαγγελικές περικοπές που διαβάζονται την Μεγάλη Πέμπτη.
Ο χώρος του γεγονότος υποσημειώνεται διακριτικά, χωρίς να κυριαρχεί. Ο Γολγοθάς έχει συρρικνωθεί σε ένα μικρό σωρό από πέτρες. Τα τείχη της Ιερουσαλήμ, έξω από τα οποία συμβαίνει το γεγονός, ίσα που διακρίνονται στο βάθος, ζωγραφισμένα συνήθως αρκετά αχνά.
Δεσπόζει η μορφή του εσταυρωμένου Κυρίου, εμφανώς μεγαλύτερη από τις άλλες, καθώς είναι και η πιο σημαντική. Η φρίκη του μαρτυρίου απαλύνεται κατά πολύ (σε αντίθεση με τις περισσότερες Δυτικές απεικονίσεις που εμμένουν εμφατικά στην απόδοσή της). Λείπει ο ακάνθινος στέφανος, όπως και οι πληγές της φρικτής κακοποίησης που ως γνωστόν προηγήθηκε. Όπως και μόλις που υποσημειώνονται οι πληγές των ήλων στα άκρα και της κεντημένης πλευράς. Ο Κύριος εικονίζεται νεκρός μεν, αλλά με ζωγραφικό τρόπο ζωντανού. Το σώμα είναι ήρεμο και ρωμαλέο, χωρίς ένταση στην στάση του ή κάτι που να προδίδει επιθανάτια αγωνία. Τα χέρια είναι απλωμένα σαν μια μεγάλη αγκαλιά, μια αγκαλιά που χωρά και συγχωρά όλο τον κόσμο. “Ήπλωσας τας παλάμας, και ήνωσας τα το πριν διεστώτα”, που λέει και ο υμνωδός.
Η επιγραφή στην κορυφή του Σταυρού είναι “Ο Βασιλεύς της Δόξης”, δίνοντας το σωτηριολογικό νόημα της ημέρας, και σύμφωνα με όσα ο ίδιος ο Κύριος απολογήθηκε στους δικαστές και τους διώκτες του: “Ἡ βασιλεία ἡ ἐμὴ οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου”. Δεν χρησιμοποιούμε το “Ι.Ν.Β.Ι” που είχαν αναρτήσει χλευαστικά οι σταυρωτές Του, αν και κάποιοι ζωγράφοι από απροσεξία και αντιγράφοντας κυρίως Δυτικά πρότυπα, έχουν υποπέσει σε αυτό το σφάλμα.
Στην βάση του Γολγοθά, μέσα σε ένα μικρό σπήλαιο εικονίζεται ένα ανθρώπινο κρανίο. Είναι αυτό του Αδάμ, για να μας υπενθυμίσει ότι η Σταύρωση γίνεται για όλο το νεκρωμένο από την αμαρτία ανθρώπινο γένος.
Δεξιά βρίσκεται η Θεοτόκος, υποβασταζόμενη από τις γυναίκες που αναφέρονται και στα Ευαγγέλια, και αριστερά ο αγαπημένος μαθητής, ο Ιωάννης, που ήταν και ο μόνος που δεν εγκατέλειψε τον Δάσκαλό του. Όλες αυτές οι μορφές θρηνούν το φρικτό γεγονός.
Σε πολλές εικόνες, αναλόγως πώς επιλέγει ο εικονογράφος, μπορούν να παρασταθούν και άλλες λεπτομέρειες. Συχνά πίσω από τον Ιωάννη εμφανίζεται ο εκατόνταρχος που προΐστατο της Σταύρωσης, ο Λογγίνος, μετέπειτα άγιος και αυτός της Εκκλησίας μας, σηκώνοντας το χέρι θαυμάζων και φοβούμενος, σαν να λέει: “Αληθώς Θεού υιός ήν ούτος”. Πίσω του συχνά εικονίζονται διακριτικά διάφοροι στρατιώτες.
Πολλές φορές δεξιά και αριστερά σε μικρότερο μέγεθος εμφανίζονται οι δύο ληστές που συσταυρώθηκαν. Ο ένας, ο άγιος Δυσμάς, ο πρώτος άνθρωπος που εισήλθε στον παράδεισο, εικονίζεται ήρεμος και με ευγενική όψη, στραμμένος προς τον Κύριο σε διάλογο μετανοίας. Ο άλλος, ο Γέστας, εικονίζεται με την πλάτη, σε στάση όπου δεν διακρίνεται καθαρά το πρόσωπό του (η καθαρή θέα του ανθρωπίνου προσώπου ως φορέα σχέσης είναι κομβικής σημασίας στο εκκλησιαστικό γεγονός), και με εμφανή την επιθανάτια αγωνία της εγωπαθούς αμετανοησίας. Τα δύο ονόματα αυτά δεν αναφέρονται στα γνωστά 4 Ευαγγέλια, υπάρχουν όμως στα δευτεροκανονικά, τα λεγόμενα και “απόκρυφα”, και γιαυτό πολλές φορές δεν αναγράφονται.
Κατά τους τελευταίους αιώνες υπήρξε η τάση, ειδικά στην Δύση, να διανθίζεται η εικόνα της Σταυρώσεως και από άλλες μορφές και επιμέρους θέματα, όπως ο διαμοιρασμός των ιματίων, η παρουσία αγγέλων, κλπ. Συνήθως όμως αυτού του είδους οι επιλογές “φορτώνουν” την εικόνα με περιττό εικαστικό βάρος, βλάπτοντας την καθαρότητα του κεντρικού μηνύματος, γιαυτό καλά είναι να αποφεύγονται, ή όταν γίνονται, να γίνονται κατά τρόπο πολύ διακριτικό.
Γεώργιος Χατζής,
καθηγητής μέσης εκπαίδευσης,
και εικονογράφος.
