Παρακάτω είναι ένα κομμάτι από το άρθρο του Μαρσέλ Κοέν, του 1917, για την Φλώρινα. Μετάφραση από τα γαλλικά Πέτρου Χριστίδη. Γράφει λοιπόν ο Μαρσέλ Κοέν:
Μια παράδοση που επαναλαμβάνουν οι γέροι κάτοικοι της Φλώρινας λέει ότι η πόλη έχει τρία οικοδομήματα που χρονολογούνται πριν πέντε αιώνες. Ο αλβανικός κουλές, το μεγάλο χαμάμ [λουτρό] και ένα σπίτι που βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο προς την ανατολική άκρη, στο τμήμα του δρόμου που πήρε το όνομα οδός Παύλου Μελά. Αυτή η παράδοση έχει, χωρίς αμφιβολία, μερίδιο αλήθειας. Ο κουλές είναι οχυρωμένο σπίτι και είναι αλβανικός, με θεμέλια πολύ γερά, ερείπιο τώρα, και πολύ αγαπητός στους πελαργούς στα ανατολικά της πόλης κοντά στο ποτάμι. Φτάνουμε εκεί από την οδό Βενιζέλου. Εκεί έζησαν οι φεουδάρχες Αλβανοί άρχοντες. Φαίνεται αληθές ότι ήταν οι ιδιοκτήτες των κτημάτων της πεδιάδας ανατολικά της πόλης, των οποίων οι κολίγοι συγκεντρώθηκαν στις συνοικίες που ονομάζομε ακόμη Τσιφλίκι. Αν αυτός ο πύργος είναι τόσο παλιός, η οικοδόμηση της Φλώρινας ίσως άρχισε από τις δυο πλευρές. Το μικρό τούρκικο χωριό[βρισκόταν] δυτικά στους πρόποδες του βουνού και η μεγάλη ιδιοκτησία των Αλβανών στα ανατολικά, στο άνοιγμα προς την πεδιάδα. Η υποτιθέμενη παλαιότητα του χαμάμ χρονολογεί την οικοδόμηση του δυτικού τμήματος, δηλαδή του σημερινού κέντρου της πόλης, που βρίσκεται σε ίση απόσταση από τις άκρες της. Το μεγάλο χαμάμ βρίσκεται στην πλατεία της αγοράς και στα 400 μέτρα περίπου δυτικά από το πιο μεγάλο τζαμί της πόλης [τζαμί της πλατείας]. Σε αυτά τα περιθώρια, γύρω από αυτό [το λουτρό] είναι η σύγχρονη Φλώρινα, πρωτεύουσα πόλη μιας μικρής περιοχής, που έλκει στην αγορά της τους καλλιεργητές των γύρω χωριών. Το παλιό σπίτι της οδού Παύλου Μελά διακρίνεται από την ωραία εξωτερική του εμφάνιση και την βεράντα από λαξεμένες πέτρες και τραβά την προσοχή, καθώς τα άλλα σπίτια είναι κατασκευασμένα από ευτελή υλικά. Η λάσπη και η καλαμοσκεπή είναι το σύνηθες. Το τούβλο είναι σπάνιο. Τα πιο καινούργια σπίτια είναι κατασκευασμένα από τσιμέντο οπλισμένο [εννοεί τούβλα συμπαγή και ασβεστοκονίαμα]. Αυτό το μοναδικό σπίτι στην Φλώρινα κρατάει, χωρίς αμφιβολία, την μνήμη των εμπορικών και των προξενικών σχέσεων με τους αφέντες της Αδριατικής των περασμένων αιώνων, με την Βενετία ή πιο πιθανό με την Ραγκούσα [Ντουμπρόβνικ]…
Μερικές παρατηρήσεις
Δεν συμφωνώ με την άποψη του Κοέν ότι η πόλη άρχισε από τις άκρες. Η πόλη άρχισε από το κέντρο, που οι τούρκοι το ονόμασαν Βαρόσι. Βαρόσι όμως σημαίνει στα ουγγρικά πόλη, αλλά έτσι έλεγαν και το μεσαιωνικό προάστιο και την χριστιανική γειτονιά στο κέντρο της πόλης. Είναι λέξη από το τούρκικο λεξιλόγιο. Το μεγάλο λουτρό, όπου σήμερα η οικία Παπαστεφάνου στην οδό Κωνσταντίνου Παλαιολόγου φανερώνει την ύπαρξη της πόλης από την μεσαιωνική εποχή και πριν την κατάκτηση από τους τούρκους.
Ο Κουλές, δηλαδή ο πύργος ήταν στην οδό Θράκης, (βλέπε φωτογραφία) και ανήκε στους αλβανούς τσιφλικάδες, που είχαν τα κτήματά τους κοντά στο Τσιφλίκι. Νομίζω ότι ήταν μεσαιωνικό κτίσμα, που αργότερα πέρασε σε εξισλαμισμένους αλβανούς.
Όσο για το πέτρινο σπίτι στην οδό Παύλου Μελά δεν υπάρχει φωτογραφία, ούτε οι γέροι θυμόνταν αυτό το σπίτι. Όπως και να έχει το λουτρό, ο πύργος και το πέτρινο αρχοντόσπιτο, νομίζω ότι υπήρχαν πριν την τουρκική κατάκτηση. Τα οικοδομήματα αυτά βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης. Η πόλη επεκτάθηκε προς τα δυτικά μετά την τουρκική εισβολή και κατοικήθηκε από τούρκους. Ανατολικά του κέντρου ήταν η γειτονιά των αγγειοπλαστών και μετά το Τσιφλίκι. Οι αγγειοπλάστες ήταν εκεί πριν την τουρκική κατάκτηση, και ο ισχυρισμός αυτός ενισχύεται από την συνέχεια στην χρήση και την μορφή των κεραμικών από την αρχαιότητα και μετά.
Από τα τρία παμπάλαια οικοδομήματα δεν έμεινε κανένα. Τα αρχαία λουτρά της αγοράς κατεδαφίστηκαν το 1924-25, ο πύργος το 1930 και το πέτρινο σπίτι άγνωστο πότε.
Το κείμενο του Μαρσέλ Κοέν είναι πολύ καλό, όμως αυτός έμεινε στην Φλώρινα λίγο καιρό, με αποτέλεσμα οι ισχυρισμοί του να έχουν κενά και ανακρίβειες.
Δημήτρης Μεκάσης
