Η Βουλγάρικη Εξαρχία ιδρύθηκε, το 1870, με την άδεια των Οθωμανικών Αρχών, αλλά χαρακτηρίστηκε ως σχισματική εκκλησία από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως. Σύμφωνα με κάποιες βουλγάρικες πηγές, οι σλαβόφωνοι της Φλώρινας ξεσηκώθηκαν, και μάλιστα στην πόλη της Φλώρινας την Κυριακή των Βαΐων, μετά το 1870, ο ιερέας Κωνσταντίνος, που κρυφά είχε γίνει σχισματικός ιερέας, διάβασε τον Απόστολο στα βουλγάρικα, στον μοναδικό χριστιανικό ναό του Αγίου Γεωργίου. Ακολούθησαν έκτροπα και σοβαρά επεισόδια. Οι εξαρχικοί αποκλείστηκαν από τον ναό, ο οποίος παράμεινε πατριαρχικός. Μετά από όλα αυτά, ο ιερέας Κωνσταντίνος λειτουργούσε στο σπίτι του στην γειτονιά Τσεκούρι, όπου εκκλησιάζονταν οι εξαρχικοί. Στην αρχή προσχώρησαν στην Εξαρχία 400 οικογένειες, αλλά μετά από προσπάθειες και πιέσεις του Μητροπολίτη Προκόπιου, οι εξαρχικοί περιορίστηκαν στις 40 οικογένειες. Αυτά αναφέρουν οι βουλγάρικες πηγές. Τα ίδια και οι προφορικές μαρτυρίες, με την διαφορά, ότι τα επεισόδια την Κυριακή των Βαΐων έγιναν μερικά χρόνια αργότερα.
Ο αριθμός των εξαρχικών έπαιξε σπουδαίο ρόλο, επειδή οι Οθωμανικές αρχές έδιναν άδεια να ιδρυθεί εκκλησία και ναός, μόνο όταν σε μια πόλη οι εξαρχικοί ήταν το 1/3 του συνόλου των χριστιανών. Και αν ήταν τα 2/3 μπορούσαν να ιδρύσουν Μητρόπολη. Από τις προφορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι οι εξαρχικοί ήταν ελάχιστοι στην πόλη της Φλώρινας. Οι Βούλγαροι αποφάσισαν να ιδρύσουν βουλγάρικο σχολείο για να προσηλυτίσουν τους χριστιανούς. Το 1874, το βουλγάρικο σχολείο λειτουργούσε κανονικά με δασκάλους τον Ντίμιταρ Τάπκοφ, που ήταν χριστιανός ουνίτης και τον Χρήστο Ζακχαρίεφ. Το βουλγάρικο σχολείο είχε 70 μαθητές, 52 αγόρια και 18 κορίτσια.
Με την πάροδο του χρόνου οι εξαρχικοί ξεπέρασαν το 1/3 του χριστιανικού πληθυσμού, και ίδρυσαν βουλγάρικη κοινότητα, με πρόεδρο τον ιερέα Κωνσταντίνο, που πήρε το όνομα Κονσταντίν. Κατάφεραν και πήραν σουλτανικό φιρμάνι, το 1882, για να χτίσουν δικό τους ναό.
Ο Φλωρινιώτης πατριαρχικός ιερέας Δημήτριος Δράμπης έγραψε ότι το 1887, ο Χρήστος Σύσες, που ήταν πλούσιος Φλωρινιώτης, δώρισε ένα δικό του σπίτι για να χτιστεί ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος, καθώς και άλλο ένα άλλο σπίτι για να χτιστεί το Γυμνάσιο (Οικονομικό). Με τις δωρεές του Σύσε, η βουλγάρικη κοινότητα απέκτησε και ναό και σχολικό κτήριο.
Οι Βούλγαροι αποφάσισαν να κάνουν τον ναό του Άγιο Παντελεήμονα, σκόπιμα για να δείξουν ότι έχουν βαθιές ρίζες στην πόλη, καθώς το βυζαντινό εκκλησάκι στον λόφο, που υπήρχε σε όλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας, ήταν του Αγίου Παντελεήμονος. Στο εκκλησάκι γινόταν το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονος, που μετά το 1870, έγινε χώρος συγκρούσεων μεταξύ πατριαρχικών και εξαρχικών, μέχρι που το πανηγύρι απαγορεύτηκε από τις τουρκικές Αρχές.
Η βουλγάρικη κοινότητα της Φλώρινας, από το 1882, άρχισε να κάνει εράνους για να συγκεντρώσουν χρήματα για να χτιστεί ο ναός. Δεν δίσταζαν να επισκέπτονται και τα ελληνικά σπίτια και να ζητούν χρήματα, αφού επρόκειτο για χριστιανικό ναό. Όλοι τότε ήταν θεοσεβούμενοι και έδιναν χρήματα, και όσοι δεν είχαν έδιναν διάφορα είδη. Κάποιος μάλιστα έδωσε τις τετραγωνισμένες πέτρες που είχε έξω από τα σπίτι του, όπου κάθονταν τις καλοκαιρινές νύχτες. Οι μεγάλες αυτές πέτρες τοποθετήθηκαν στα θεμέλια του ναού.
Ο ναός χτίστηκε στην χριστιανική γειτονιά Βαρόσι. Απέναντι από την ελληνική Μητρόπολη και το ελληνικό σχολείο. Οι Βούλγαροι πέτυχαν το σκοπό τους και ο ναός εγκαινιάστηκε, το 1890 περίπου. Η αρχιτεκτονική του ήταν σλάβικη. Ήταν ένα στενόμακρο κτήριο με τρεις ξύλινους τρούλους στην κεραμωτή σκεπή του. Η είσοδός του ήταν από την σημερινή οδό Βασιλέως Γεωργίου. Είχε ένα μικρό κήπο μπαίνοντας αριστερά και δεξιά ήταν το κτήριο του ναού. Ο ναός δεν είχε νεκροταφείο, καθώς βρισκόταν στο κέντρο της πόλης. Οι εξαρχικοί είχαν ένα τμήμα του νεκροταφείου του Αγίου Γεωργίου.
Σε αυτόν τον ναό γίνονταν οι βαπτίσεις, οι γάμοι και οι κηδείες των εξαρχικών, καθώς και όλες οι λειτουργίες στην βουλγάρικη γλώσσα. Καλούσαν και ιεροκήρυκες, που ανέλυαν θεολογικά θέματα από τον άμβωνα. Το 1912, κάποιος Επίσκοπος που ονομαζόταν Νεοφίτ, συγκέντρωσε πολλούς εξαρχικούς από την πόλη και τα χωριά στον Άγιο Παντελεήμονα, που στα βουλγάρικα τον έλεγαν «Σβέτι Πανταλέη» και «Σβέτι Παντελιμόν». Το 1913, σε αυτόν τον ναό μεταφέρθηκε το κεφάλι του κομιτατζή βοεβόντα Βάσιλ Τσακαλάρωφ, που σκοτώθηκε σε μια μάχη, από τον ελληνικό στρατό. Το κεφάλι το τοποθέτησαν σε ένα τραπεζάκι και το στόλισαν με λουλούδια. Μετά την εξόδιο ακολουθία το έθαψαν στον κήπο του ναού.
Το 1913, μετά τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, ηττημένη η Βουλγαρία περιορίστηκε στα σύνορά της. Οι ελληνικές Αρχές απαγόρευσαν την λειτουργία του βουλγάρικου σχολείου, του συλλόγου και της εκκλησίας, στη Φλώρινα. Τα κτήρια κατασχέθηκαν. Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος ανακαινίστηκε. Οι ελληνικές Αρχές έδειξαν σεβασμό, καθώς ο ναός ήταν χριστιανικός και μόνο έσβησαν τα βουλγάρικα γράμματα από τις εικόνες και τα αντικατέστησαν με ελληνικά. Ο άγιος Παντελεήμων ήταν ο Πολιούχος της πόλης της Φλώρινας. Αυτήν την περίοδο, ο ναός έγινε Μητροπολιτικός ναός.
Από τα παλιά χρόνια υπήρχε στον λόφο το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονος και οι ιαματικές πηγές, που το νερό τους θεράπευε τα μάτια. Λίγο πιο πέρα, όπου μετέπειτα χτίστηκε το ξενοδοχείο Ξενία, υπήρχαν τα ερείπια του οικισμού των Λυγκηστών, και πάνω σε αυτά ένας ναός του Αγίου Παντελεήμονος. Η γαλλική αποστολή, το 1917, κατέγραψε τα ερείπια αυτού του ναού, που είχαν καταστρέψει οι Τούρκοι πριν το 1800.
Μετά το 1913, οι περισσότεροι εξαρχικοί άλλαξαν και έγιναν πατριαρχικοί. Οι ελάχιστοι που παρέμειναν εκκλησιάζονταν στο σπίτι του ιερέα Κονσταντίν, στην γειτονιά Τσεκούρι. Με την Συνθήκη του Νεϊγύ, το 1919, που έγινε η Εθελουσία Μετανάστευση, έφυγαν στην Βουλγαρία, αλλά και στην Αμερική. Η Βουλγάρικη Εξαρχία δεν υφίστατο πλέον. Μόνο κατά την γερμανική Κατοχή οι Βούλγαροι του Κάλτσεφ, προσπάθησαν μια Κυριακή των Βαΐων να δημιουργήσουν επεισόδια στο ναό. Οι Φλωρινιώτες όμως ήταν ενημερωμένοι και από νωρίς το πρωί ο ναός γέμισε ασφυκτικά, καθώς και οι είσοδοι του ναού αποκλείστηκαν από το πλήθος. Οι οπαδοί της Οχράνα δεν μπόρεσαν να εισέλθουν και αποχώρησαν.
Το νέο Μητροπολιτικό Μέγαρο και ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος, το ένα δίπλα στο άλλο, και όλα τα μαγαζιά, που χτίστηκαν στην οδό Μητροπόλεως, έδωσαν νέα πνοή σε όλη την περιοχή, μετά το 1913. Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονος στο κέντρο της πόλης, αλλά και ως πολιούχος, συγκέντρωνε μεγάλο αριθμός πιστών, και μάλιστα των πιο ευκατάστατων Φλωρινιωτών.
Τότε άρχισε να ρίπτεται ο Σταυρός στο ποτάμι την ημέρα των Φώτων. Στην αρχή στην γέφυρα της παλιάς αγοράς και αργότερα στην γέφυρα του Αγίου Παντελεήμονα, που συνηθίζεται μέχρι και σήμερα.
Ο Άγιος Παντελεήμονας, από τα παλιά χρόνια, δεν ήταν μόνο ο πολιούχος της πόλης μας, αλλά και ο προστάτης της συντεχνίας των αρτοποιών, της μεγαλύτερης συντεχνίας της Φλώρινας. Ιατρός ήταν άγιος Παντελεήμων, αλλά και το ψωμί ήταν γιατρικό, που γιάτρευε τους πεινασμένους και δεν αρρώσταιναν, έλεγαν οι αρτοποιοί.
Ο ναός έπαθε ζημίες, το 1949, κατά την Μάχη της Φλωρίνης, από το αντάρτικο πυροβολικό. Μερικές οβίδες κανονιών έπεσαν στην σκεπή του κτηρίου και στην αυλή. Τότε καταστράφηκαν οι τρεις τρούλοι στην οροφή του ναού. Ο ναός για αρκετό χρονικό διάστημα είχε διακόψει την λειτουργία του, και όταν επισκευάστηκε ξαναλειτούργησε.
Ιερέας του ναού, για πολλά χρόνια, ήταν ο Χρήστος Παπακωνσταντίνου, Ο Χρήστος Βακάλης, ο Δημήτριος Δράμπης, και όταν αυτός συνταξιοδοτήθηκε ανέλαβαν οι ιερείς Αθανάσιος Παπαγρηγορίου και Αθανάσιος Ρούκαλης, στην δεκαετία του 1950. Ο ιερέας Αθανάσιος Ρούκαλης ήταν νέος και δραστήριος, και οργάνωσε κατηχητικά σχολεία στα μαγαζιά της Μητροπόλεως, απέναντι από τον ναό. Ήταν και συγγραφέας και ασχολήθηκε με τις ιστορικές μαρτυρίες του αρχείου της Μητροπόλεως. Ο ιερέας Αθανάσιος Ρούκαλης ήταν πολύ δραστήριος και κατάφερε να κάνει πολλές μεταρρυθμίσεις στο ναό στην δεκαετία του 1950. Η στέγη και το τέμπλο και όλες οι εικόνες αντικαταστάθηκαν. Το μικρό καμπαναριό στην βορινή πλευρά του ναού κατεδαφίστηκε, και το 1957, χτίστηκε το νέο καμπαναριό του ναού, που ηχούσε σε όλο το κέντρο της πόλης.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, έγινε ένα θαύμα στο ναό του Αγίου Παντελεήμονα, που συγκλόνισε την Φλώρινα. Η γυναίκα ενός σιδηροδρομικού υπαλλήλου, από άλλη πόλη, είχε τυφλωθεί. Μέσα στον ναό όμως βρήκε το φως της. Για πολλά χρόνια οι Φλωρινιώτες σχολίαζαν το θαύμα και σταυροκοπιόνταν.
Τα επόμενα χρόνια γίνονταν συχνά συντηρήσεις του ναού, ώστε να είναι σε καλή κατάσταση, επειδή ήταν ο Μητροπολιτικός Ναός της Φλώρινας. Ο νέος όμως Μητροπολίτης, Αυγουστίνος Καντιώτης, αποφάσισε να κατεδαφίσει τον ναό και να αναγείρει έναν μεγαλύτερο και καλύτερο ναό.
Ο Μητροπολίτης Αυγουστίνος Καντιώτης απαλλοτρίωσε όλα τα παλιά μικρά σπίτια που ήταν στον δρόμο του ποταμού, και ήταν φτιαγμένα από πλίνθους και ξύλα και τα κατεδάφισε. Οι εργασίες κατεδάφισης του ναού έγιναν το Απρίλιο του 1971. Στις 11 Μαΐου 1971, ο νέος ναός θεμελιώθηκε από τον Δικτάτορα Γεώργιο Παπαδόπουλο, ό οποίος έταξε στον Μητροπολίτη μεγάλα χρηματικά ποσά για την αποπεράτωση του ναού. Στις 27 Ιουλίου 1972, εγκαινιάστηκε ο νέος ναός του Αγίου Παντελεήμονος. Η Φλώρινα είχε αποκτήσει έναν πέτρινο υπέρλαμπρο ναό και μεγάλο σε έκταση. Η αυλή του, καλυμμένη με πέτρινες πλάκες, έφτασε μέχρι τον παραποτάμιο δρόμο. Στο ισόγειο του ναού και με είσοδο από την οδό Βασιλέως Γεωργίου, βρίσκονται το εντευκτήριο των νέων, το παρεκκλήσι της Σολομονής και των 7 τέκνων, και το εξομολογητήριο. Υπάρχει και βρύση με το αγίασμα και αίθουσα μνημόσυνων απέναντι από την είσοδο του ναού. Ο Μητροπολίτης Αυγουστίνος Καντιώτης κατεδάφισε όλα τα καταστήματα της οδού Μητροπόλεως, που ανήκαν στον ναό του Αγίου Γεωργίου, και οικοδόμησε νέα κτήρια, όπου στεγάστηκε το Εκκλησιαστικό Λύκειο και το Γυμνάσιο. Ανακαίνισε και το μέγαρο της Μητροπόλεως, ώστε ο χώρος έγινε ενιαίος και άλλαξε η όψη όλου του οικοδομικού τετραγώνου.
Προϊστάμενος του νέου ναού ήταν ο αρχιμανδρίτης Ιερόθεος Κοκονός και ιερείς ο Δημήτριος Οικονομίδης, ο Αχιλλέας Σολομωνίδης, ο Παναγιώτης Σαρής και άλλοι. Τα τελευταία χρόνια προϊστάμενος του ναού είναι ο αρχιμανδρίτης Επιφάνειος Χατζηγιάγκος και βοηθός του ο αρχιμανδρίτης Αιμιλιανός Δημητρίου.
Μερικοί κατηγορούν τον Μητροπολίτη Αυγουστίνο Καντιώτη, επειδή κατεδάφισε έναν βουλγάρικο εξαρχικό ναό. Η αλήθεια είναι ότι οικοδόμησε έναν ωραιότερο ναό, και εξωράισε όλη την περιοχή στο κέντρο της πόλης.
Δημήτρης Μεκάσης
