Η τοκογλυφία υπήρχε από την αρχαιότητα. Πέρασε πολλές φάσεις και άλλοτε ήταν νόμιμη και άλλες φορές παράνομη. Ο χριστιανισμός την είχε απαγορεύσει. Είχε όμως επιτρέψει στους εβραίους να ασκούν το επάγγελμα του τοκογλύφου. Αυτός είναι ο λόγος που οι μεγαλύτερες τράπεζες στις δυτικές χώρες ανήκουν σήμερα σε εβραίους. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας απαγορεύονταν στους χριστιανούς και στους μουσουλμάνους να ασκούν το επάγγελμα του τοκογλύφου. Παρά την απαγόρευση όμως, οι χριστιανοί ασκούσαν το επάγγελμα του τοκογλύφου, φανερά ή κρυφά, και πλούτιζαν χωρίς κόπο. Οι τοκογλύφοι ήταν μεμονωμένα άτομα και λειτουργούσαν ατομικά, ως τράπεζες. Στην Φλώρινα και το Μοναστήρι υπήρχαν πολλοί χριστιανοί τοκογλύφοι, που τα κατάφερναν θαυμάσια, και δάνειζαν χρήματα με υπερβολικούς τόκους στους αγρότες, αλλά και στους Μπέηδες. Εκείνα τα χρόνια η οικονομία στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή. Η γη όμως ανήκε στους Μπέηδες και τους Αγάδες. Αυτοί ήταν οι τσιφλικάδες, που απομυζούσαν τους κόπους των αγροτών του κάμπου.
Η Φλώρινα τότε ήταν ο πιο μικρός καζάς των Βαλκανίων. Καζάς είναι διοικητική διαίρεση, όπως ο νομός. Περιλάμβανε την πόλη, τα χωριά του κάμπου, τα Πάνω Χωριά, και μέχρι τα Άλωνα και τον Ακρίτα. Ακριβώς όπως σήμερα ο καλλικρατικός Δήμος Φλώρινας. Το 1521–1522 ο καζάς της Φλώρινας ήταν «χάσι» του Χασάν Μπέη, και σε αυτόν πλήρωναν τους φόρους όλοι οι γαιοκτήμονες. Το ποσό του φόρου του χασιού ανέρχονταν σε 200.000 ακτσέδες (οθωμανικά νομίσματα). Πολύ φτωχός ο καζάς της Φλώρινας και με πολύ μικρό πληθυσμό, καθώς οι αρρώστιες, όπως η πανώλη και η χολέρα, αποδεκάτιζαν συχνά τον αγροτικό πληθυσμό.
Μετά το 1800 όλα άρχισαν να αλλάζουν σταδιακά. Ο καζάς της Φλώρινας πέρασε στο πασαλίκι του Αλή Πασά. Ανακουφίστηκαν οι Φλωρινιώτες χριστιανοί, επειδή ο Αλή Πασάς ήθελε οπαδούς και τους φερόταν καλά. Με δόλιο τρόπο κατάφερε ο Αλή Πασάς να αποκτήσει ένδεκα τσιφλίκια στην Φλώρινα. Έκανε Μπέηδες αρκετούς Αλβανούς και τους μοίρασε μεγάλα αγροτεμάχια, βοσκότοπους, βουνά και δάση. Αλλά και οι ορεινοί χριστιανοί χωρικοί επωφελήθηκαν από τον Αλή Πασά και αγόρασαν χωράφια και δάση κοντά στα χωριά τους. Οι καμπίσιοι χωρικοί παρέμειναν κολίγοι.
Μετά το 1850, έγιναν κάποιες μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία, υπέρ των χριστιανών. Για τους τσιφλικάδες όμως ήταν η αρχή της παρακμής τους. Φαίνεται ότι κάτι άλλαξε στην περιοχή μας και οι Μπέηδες και οι Αγάδες ξόδευαν περισσότερα χρήματα από όσα εισέπρατταν από τα χωράφια. Άλλαξαν τρόπο ζωής και η χαρτοπαιξία είχε γίνει η μάστιγα των πλουσίων. Στο Μοναστήρι γινόταν μεγάλα γλέντια και ατελείωτα μερόνυχτα χαρτοπαιξίας. Οι γαιοκτήμονες, που έχαναν τα χρήματά τους, συχνά δανειζόταν από τους τοκογλύφους, με αποτέλεσμα τα ποσά που χρωστούσαν ήταν τεράστια. Έτσι ο πλούτος πέρασε και στα χέρια των χριστιανών τοκογλύφων.
Η τοκογλυφία απαγορευόταν όμως οι χριστιανοί τοκογλύφοι δωροδοκούσαν τους ισχυρούς Οθωμανούς και τα είχαν καλά με την άρχουσα τάξη. Και όταν οι τσιφλικάδες καταχρεωμένοι δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους στους χριστιανούς τοκογλύφους, έβαζαν ενέχυρο τα τσιφλίκια τους, που τελικά τα έχαναν. Οι χριστιανοί τοκογλύφοι έγιναν τα νέα αφεντικά του τμήματος του κάμπου του καζά της Φλώρινας. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικά τσιφλίκια που αποκτήθηκαν από τους χριστιανούς του Μοναστηρίου και της Φλώρινας, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Η Παλαίστρα ανήκε στους αδελφούς Σκαντάλη, από το Μοναστήρι, Οι Λόφοι ανήκαν στον χειρούργο γιατρό Δημήτριο Χρηστάκη, από το Μοναστήρι, και στους αδελφούς Παπαγιάννη από την Φλώρινα. Το Μεσοχώρι, στους αδελφούς Νεκαρούση, από το Μοναστήρι. O Μεσόκαμπος, στους αδελφούς Μένη, από το Μοναστήρι. Πολλοί ήταν οι χριστιανοί που κατόρθωσαν να πάρουν μεγάλα αγροτεμάχια στον κάμπο, αλλά και δάση και βουνά. Εξ αιτίας των χρεών πολλά τσιφλίκια άλλαξαν ιδιοκτήτες.
Για τους περισσότερους κολίγους όμως τίποτε δεν άλλαξε, καθώς αυτοί δεν είχαν χρήματα. Μετά το 1890, και κυρίως μετά το 1900, άρχισε η μετανάστευση προς την Αμερική. Τότε οι οικογένειες των χωρικών ζούσαν όλες μαζί και ο γεροντότερος άνδρας της οικογένειας ήταν ο αρχηγός της. Σχημάτιζαν τις ονομαζόμενες «ζαντρούγες», δηλαδή μεγάλες οικογένειες με περισσότερα από είκοσι μέλη, καθώς οι παντρεμένοι άνδρες παρέμεναν στην οικογένεια στο ίδιο σπίτι. Και όταν άρχισαν να μεταναστεύουν, ο παππούς κανόνιζε και έστελνε τέσσερις πέντε άνδρες της οικογένειας στην Αμερική, όπου αυτοί εργαζόταν σκληρά, ζούσαν με έναν μισθό και τους υπόλοιπους τους έστελναν στο παππού στο χωριό. Σε λίγα χρόνια συγκέντρωναν ένα καλό ποσό και με αυτό αγόραζαν κτήματα, από τους τσιφλικάδες. Οι τοκογλύφοι ήταν αυτοί που πουλούσαν τα χωράφια τους, καθώς δεν είχαν καμία σχέση με την γη. Με αυτόν τον τρόπο αρκετοί χωρικοί του κάμπου έγιναν μικροκτηματίες στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Μετά το 1912 οι περισσότεροι αγρότες έγιναν ιδιοκτήτες χωραφιών.
Το 1917, ο Ελευθέριος Βενιζέλος πρότεινε έναν νόμο με τον οποίον θα διαλύονταν τα τσιφλίκια. Η Βουλή τον ψήφησε. Εφαρμόστηκε όμως στην δεκαετία του 1920. Η σύγκρουση των αγροτών με τους τσιφλικάδες έβγαλε νικητές τους αγρότες. Τα τσιφλίκια κατακερματίστηκαν και οι αγρότες αγόρασαν χωράφια ανάλογα με τις οικονομικές τους δυνατότητες. Τότε έγινε και η ανταλλαγή των πληθυσμών, και τα τούρκικα χωράφια και σπίτια πέρασαν στα ανταλλάξιμα, μέρος των οποίων πήραν οι Πόντιοι και οι Θρακιώτες πρόσφυγες. Τα υπόλοιπα πουλήθηκαν από την Κτηματική Υπηρεσία της Εθνικής Τραπέζης.
Όσο για τους τοκογλύφους, αυτοί έκαμναν χρυσές δουλειές και μετά το 1912. Αρκετοί καταστηματάρχες της Φλώρινας ήταν και τοκογλύφοι. Τα πράγματα ήταν απλά. Μέσα στα εμπορικά τους μαγαζιά, κρυφά, λειτουργούσε και μια τράπεζα, που εξαργύρωνε επιταγές, ξένο συνάλλαγμα, χρυσές λίρες, αλλά και δάνειζαν χρήματα με πολύ μεγάλο τόκο. Αυτά μέχρι την δεκαετία του 1920, τότε που λειτούργησαν αρκετές τράπεζες στην Φλώρινα και με αυστηρούς νόμους περιόρισαν την τοκογλυφία
. Βέβαια και οι τράπεζες την ίδια δουλειά έκαμναν, αλλά νόμιμα.
Στην πορεία αυτή, από τον 19ο αιώνα και μετά, φαίνεται πως στην περιοχή της Φλώρινας, κατέρρευσε το φεουδαρχικό σύστημα, του οποίου εκπρόσωποι ήταν οι γαιοκτήμονες, και πως έφεραν την αλλαγή οι τοκογλύφοι εκπρόσωποι της αστικής ιδεολογίας. Ο καπιταλισμός τότε έκανε την εμφάνισή του στην περιοχή μας. Βέβαια υπήρξαν και οι αριστερές τάσεις, οι οποίες εμφανίστηκαν αργότερα.
Δημήτριος Μεκάσης
